Vrouwenvriendschappen : het begint met een BFF (Best Friend Forever) en het eindigt met een vriendin die met zeepsop klaarstaat om het huis te poetsen. Maar er bestaat meer : zusterschap, een stimulans voor het leven. Hoe fictief ook.

“Gij ootmoedigen, met een hart wijd en diep waarin de liefde overvloeit…”zo sprak de mystieke schrijfster Hadewych in de dertiende eeuw haar vrouwelijke volgelingen toe. Van Hadewych, “dat heilig glorieus wijf” zoals een tijdgenoot haar noemde, bestaat het vermoeden dat zij in het Brusselse mee aan het hoofd stond van aan de inquisitie ongehoorzame vrouwen. Zinnelijk was ze in ieder geval. En een geniale schrijfster. Moest er een soort hiernamaals bestaan, een hemels begijnhof, dan lijkt het me voor iedere vrouw zeer aan te raden Hadewych in die kring op te nemen. Net als de schrijfster Annie M.G. Schmidt (1911-’95), die met de meisjes uit haar kinderboeken voorbeelden gaf van het nut van onaangepastheid. En Astrid Lindgren (1907-2002), een vrouw die het in haar leven niet makkelijk heeft gehad toen ze ongehuwd zwanger werd, zelf voor de kost moest zorgen en gelukkig een paar vriendinnen rond zich wist te verzamelen. En de Amerikaanse schrijfster Martha Gellhorn (1908-’98), die op een bijzonder menselijke manier verslag uitbracht van een groot deel van de twintigste eeuw. Toen ze na haar oorlogsverslaggeving in de jaren dertig terug naar Amerika kwam, werd ze door het agentschap voor het ‘Federale beleid voor hulp tijdens de noodsituatie’ ingehuurd om verslag uit te brengen over de manier waarop haar landgenoten vochten tegen de economische crisis. Haar rapporten vingen de aandacht van Eleanor Roosevelt, de presidentsvrouw, en de twee werden levenslange vriendinnen die prachtige brieven vol persoonlijke, maar even goed maatschappelijke vraagstukken naar elkaar schreven.

Een ander geval is dat van Virginia Woolf, voor vele vrouwen nog altijd een zusterziel. Woolf was een van de belangrijkste Britse schrijfsters van de twintigste eeuw. Ze schreef experimentele romans, was essayist, criticus en uitgeefster. Origineel, vernieuwend, een voortrekster van het modernisme. Ze behoorde tot de Bloomsburygroep, een grote ontsnappingspoging uit haar Victoriaanse familiale achtergrond. Vrouwenvriendschappen zijn altijd belangrijk geweest in haar leven. Vooral na de dood van haar moeder, Virginia Woolf was toen dertien. Vrouwen steunden haar in haar literaire carrière, van Violet Dickinson, die zeventien jaar ouder is dan zij en haar in contact brengt met de journalistieke wereld, tot de excentrieke Ottoline Morrell die de gastvrouw speelt in de Bloomsburygroep.

De vrouwenvriendschappen tussen de vrouwen van de Bloomsburygroep – waar Woolf trouwens ook haar latere echtgenoot en grote beschermer Leonard leert kennen – zijn een cultus. Soms waren de vrienden even gemeen als hermetisch voor elkaar. Maar ze stimuleerden elkaar wel en leefden genereus. Met de beruchte en getalenteerde Vita Sackville-West heeft Virginia Woolf later een fysieke lesbische relatie. Daarover schreef ze een van haar meest bekende boeken Orlando (1928). Ze verving alleen de sekse. De zoon van Sackville-West omschreef Orlando als “de langste en meest charmante liefdesbrief in de literatuur”.

Een zuster voor de lezer

Er is weleens onderzoek gedaan naar personages en boeken in de literatuur die als ‘zusters’ voor de lezeressen werden. De Britse krant The Guardian vroeg enkele jaren geleden aan vierhonderd vrouwen welk boek hun leven veranderd, meer zelfs hun leven gevormd had en waar ze steeds naar teruggrijpen. “De herinnering aan een mijlpaalmoment in het leven via een boek, liet veel vrouwen toe om hun ervaringen te verwerken. Zo’n boek hielp hen zelfs om een strategie voor de toekomst op te bouwen”, aldus de krant.

Het was niet te verwonderen dat Madame Bovary (1856) van Flaubert vaak vernoemd werd. Ook Honderd jaar eenzaamheid (1967) van Gabriel García Márquez, kwam vaak terug. Als vrouwen hun leven lieten bepalen door hedendaagse literatuur, kwamen altijd de vrouwelijke schrijfsters boven : Toni Morrison, Margaret Atwood, Annie Proulx, Doris Lessing en Jeanette Winterson.

Maar bovenaan de lijst van betekenisvolle boeken in het leven van vrouwen stonden de negentiende-eeuwse en vroegtwintigste-eeuwse klassiekers.

De roman Jane Eyre (1847), geschreven door Charlotte Brontë, bleek een grote impact gehad te hebben. Suzanne Vega getuigde : “Ik grijp vaak terug naar het boek. Het is een van de eerste boeken waarbij ik dacht : dat ben ik.” Jane Eyre is een gouvernante die het hart weet te veroveren van haar afstandelijke werkgever Rochester. Ook Wuthering Heights, de enige roman van Charlotte Brontës zus Emily, eveneens verschenen in 1847, was een van de populaire levensbegeleiders. Ook een boek over passie en een man, Heathcliff, waar vrouwen weinig hoogte weten van te krijgen.

Pride and Prejudice (1813) van Jane Austen stond ook hoog op de lijst. “Het boek moedigde me aan te vallen voor charismatische, zwaarmoedige, en op het eerste gezicht onbereikbare mannen. In mijn leven had dat minder gelukkige resultaten tot gevolg dan in het leven van de heldin van Jane Austen”, zei een van de lezeressen.

De romans van de Bröntes en Jane Austen zijn trouwens nog altijd voor jonge meisjes, nu aan het begin van de eenentwintigste eeuw, graag gelezen fictie. Ze worden in groten getale herdrukt, de Jane Austen-genootschappen floreren wereldwijd en zelfs het vrouwelijke hoofdpersonage van de zo populaire vampierromans Twilight verslindt ze.

In Vlaanderen

Maar er zijn nog andere stemmen. Toen Ruth Joos van Radio 1 op de voorbije Boekenbeurs bij de Vlaamse luisteraars op zoek ging naar hun favoriete vrouwelijk hoofdpersonages, leverde dat een mooie top drie op. De moeder van Tom Lanoye, prachtig geportretteerd door de schrijver in Sprakeloos (2009), Pipi Langkous, uit het gelijknamige boek van 1945, en Lisbeth Salander uit de Millennium-reeks (2005-’06) van Stieg Larsson. Dat zijn geen van passie wegkwijnende vrouwen, integendeel. Dat zijn geen Anna Karenina’s en Madame Bovary’s die in de valkuilen der liefde vallen en tot de dood blijven aanmodderen. Het zijn vrouwen die het heft in eigen handen nemen, vrolijk en kordaat voorwaarts en altijd met een bepaald soort flamboyant buitenstaandersperspectief.

Neem nu Lisbeth Salander, die de winnares werd bij de Vlaamse lezers : ze is zowat een van de meest fascinerende figuren uit de crimeliteratuur. Wie een band met Lisbeth Salander wil opbouwen, moet ervoor vechten. Ze is een slachtoffer, een gewond dier, een overlevingskunstenaar. Via een argwanende blik, zo komt ze de wereldliteratuur binnen. Dragan Armanskij van het beveiligingsbedrijf Milton Security leunt achterover in zijn comfortabele kantoorstoel en kijkt naar haar. Hij constateert dat er weinig mensen bestaan die zo misplaatst kunnen zijn bij een prestigieus beveiligingsbedrijf als zijn 32 jaar jongere medewerkster Lisbeth Salander. Zij is 24. “Ze zag eruit alsof ze terugkwam van een wekenlang durende orgie met hardrockers.”

Maar ze is de meest vakbekwame onderzoeker die hij in al zijn jaren in de branche is tegengekomen. Hij weet dat ze over een unieke gave beschikt. “Ze kon in de huid kruipen van de persoon die ze onderzocht. Was er wat shit op te graven dan zoomde ze in als een geprogrammeerde kruisraket.”

Van die gave maakt ze altijd gebruik. Ze is een fascinans et tremens. Aantrekken en afstoten, dat is ze. Een hedendaagse femme fatale die het recht krijgt fataal te zijn omdat haar breekbaarheid zo groot is. Haar achilleshiel bevindt zich ter hoogte van haar hart. “Introvert. Spreekt beslist niet graag over zichzelf, heeft een sterke eigen wil en een volstrekt eigen moraal. Je kunt haar niets tegen haar wil laten doen. In haar wereld zijn de dingen goed of fout”, zo wordt ze beschreven in het boek. En toch beschouwen alle soorten lezers haar als ‘een zuster’.

Zusterschap bekritiseerd

Vreemd, maar als men het over sisterhood heeft, denkt men vaak aan vrouwen die kletsen over mannen, over kleding, over schoenen, over de kinderen. De beeldvorming uit Sex and the City of Desperate Housewives. In populaire psychologische tijdschriften staat te lezen dat al die intieme vrouwenvriendschappen een vrouw naar beneden kunnen trekken. Dan wordt automatisch vervolgd dat sisterhood, zoals het werd gepredikt in de jaren zeventig door feministen in broeken met olifantenpijpen, gelogen was. Zelden wordt sisterhood in dit soort discussies gelijkgesteld met een intellectuele impuls die vrouwen elkaar kunnen geven, of een soort geestelijk zusterschap.

“Vrouwen kunnen zo goed en lief zijn voor elkaar, maar ik heb te veel gruwelverhalen gehoord om nog langer te zwijgen”, schrijft Kelly Valen in haar eind vorig jaar verschenen The Twisted Sisterhood. Ze noemt vrouwen de coarchitecten van hun ongeluk. Oprah Winfrey vond het een fantastisch boek. Arianna Huffington van de Huffington Post noemt het boek een noodsignaal.

Valen is juriste en schreef het boek naar aanleiding van de vele reacties die ze kreeg op een column in The New York Times. Die reacties waren vaak kattige scheldpartijen : “U bent een slechte moeder die nog altijd rondloopt met een posttraumatisch stresssyndroom na uw echtscheiding.” Valen haalt de vrouwenvriendschappen en vrouwensolidariteit onderuit. “Sommige vrouwenvriendschappen bieden voordelen die nooit te verkrijgen zijn uit een verbond met een man en in mannenvriendschappen niet eens bestaan”, schrijft ze. Maar, die zusterlijke staat van zegen, noemt ze maar de helft van het verhaal. In een studie die ze bij drieduizend Amerikaanse vrouwen verrichtte, voelen velen zich vrij ambivalent bij vrouwenvriendschappen.

Over het verwrongen zusterschap onthult ze dat negentig procent van de door haar ondervraagde vrouwen, geregeld een vloed van valsheid en negativiteit van andere vrouwen ondervond. “Ons geslacht wordt onmiskenbaar geplaagd door een onderstroom van geniepigheid en negativiteit.”

En zie, in reacties op het boek kwamen onlineheksen en kantoortrollen weer in actie. Een greep uit enkele getuigenissen : “Lager opgeleide vrouwen hebben volgens mij een slimmigheidje : dat ze een man inzetten om een andere vrouw te treiteren die carrière maakt.” – “Hoe groter de geest, hoe groter het beest, geldt ook voor vrouwen.” – “Zo’n geniaal geheugen voor sociale onhebbelijkheden duidt op een buitengewone interesse voor het falen van anderen. Met andere woorden, vrouwen zijn zelf hun ergste vijand.”

Vrouwensolidariteit, het is het laatste taboe. “En toch”, schrijft Valen, “wil ik oog blijven hebben voor positieve, gezonde vriendschappen. Ik wil mijn kindertijd terug in, waar ik de les leerde dat respect voor elkaar kan leiden tot vriendschappen voor het leven.”

Voorlopig ondernemen andere groepen daar weer pogingen toe : het facebookfeminisme en vrouwelijke netwerk-sites als SheWrites.com of de sisterhood-websites. Maar soms moet zusterschap ook heel praktisch worden om echte diepe vriendschap te zijn.

Sisterhood : van BFF tot verzorgster

“Huwelijken kunnen gevangenissen worden van verwachtingen. In vriendschappen ben je vrij om jezelf te ontdekken en te veranderen, jezelf uit te testen, jezelf te herkennen in de ander. Vriendschap is een minder beoordelende relatie dan andere relaties.”

Nicci Gerrard, het vrouwelijk deel van het schrijversduo dat bekendstaat als Nicci French, is een van de hedendaagse schrijfsters die vriendschap tussen vrouwen vaak analyseert in haar romans. Ze weigert een valse romantiek over het zusterschap te ontwikkelen. “Vriendschap leer je met de jaren”, schrijft ze in een essay.

Wat betekent dat : vrouwenvriendschappen die veranderen met de jaren. Mijn jongste dochter van tien, schrijft en verscheurt briefjes waarop in grote letters BFF vermeld staat : Best Friends Forever. En met de jaren wordt een BFF een zielsmaat, een stabiele, loyale compagnon de route. Iemand die niet zoals in de MTV realityshow My New BFF dé ideale vriendin moet zijn, maar wel met wijsheid kan waken.

Opvallend is dat er niet zoveel bekende voorbeelden van vriendinnenparen zijn in de wereldliteratuur. Vrouwen staan meestal alleen. Met moeite een vriendinnenpaar te ontdekken zoals Horatio en Hamlet. In de filmwereld wel : in Thelma and Louise (1991) bijvoorbeeld : vrouwen die samen op avontuur gaan. Maar meestal zijn vrouwelijke heldinnen alleenstaande vrouwen. Echte boezemvriendinnen hebben ze niet. Over vrouwenvriendschappen wordt in ieder geval, zo stelt Nicci Gerrard, trivialer geschreven. “Oké, in televisieseries zijn vriendinnen belangrijk. En in kinderboeken.” En ze verwijst naar de erg populaire De goddelijke geheimen van de Ya-Ya Sisterhood. Het verhaal is gebaseerd op de populaire boeken van Rebecca Wells. Die film (2002), met Sandra Bullock in een van de hoofdrollen, is het regiedebuut van Callie Khouri, de scenarioschrijfster van Thelma and Louise. De Ya-Ya’s zijn vriendinnen die de band tussen hun vriendin en haar moeder willen verbeteren.

Ja, er is natuurlijk voor de meisjes ook nog The sisterhood of the travelling pants (2005), een film naar de boekenreeks van Ann Brashares, vertaald als vier vriendinnen, één spijkerbroek. Enkele vriendinnen moeten afscheid van elkaar nemen en besluiten om geregeld een broek aan elkaar door te geven. Zusterschap of vrouwenvriendschap betekent niet dat je vriendelijk voor elkaar moet zijn. Het heeft ook iets praktisch.

De schrijfster over haar eigen zusterzielen : “Toen mijn eerste huwelijk stukliep en ik achterbleef met twee kleine kinderen en een beangstigend grote kater, was ik verbaasd hoe genereus mijn vrienden waren. Ze kwamen langs met wijn. Ze bleven soms een hele nacht naast mij zitten op de sofa om mijn klaagzang aan te horen. Ze kwamen langs met schoonmaakmiddelen en maakten mijn huis schoon. Ze belden me op in de ochtend, wanneer ik wakker werd en ’s avonds, voor ik naar bed ging, om te checken of alles oké was. Ze zorgden voor mijn kinderen, ze pasten op. Ze namen me mee uit shoppen en deden me terug de kleren dragen die ik al lang niet meer droeg sinds ik een man had gekregen. Ze herinnerden mij aan wie ik was voor ik trouwde. Ze gaven me moed. Ik voelde me week, ik voelde me euforisch, ik voelde me dankbaar.”

Aristoteles verdeelde vriendschap in drie groepen : de nuttige (zoals een baas en zijn bediende), een vriendschap die ontstaat uit gemeenschappelijke interesse, en de hoogste : vriendschap waarin mensen van elkaar houden om wat ze zijn. In die categorieën is het zusterschap waarschijnlijk ook onder te verdelen.

En men leert het met het ouder worden. Zusterschap is net zoals een vriend, als men het op een voetstuk plaatst, is het een vorm van degradatie.

DOOR ANNA LUYTEN