Lees hier het hoofdstuk over onze neiging tot pessimisme uit ‘Terwijl je wacht op de psycholoog’ van Isabelle Soucy

De wachtlijsten voor een psycholoog kunnen behoorlijk lang zijn. Wat doe je in tussentijd? Als antwoord op deze vraag schreef de Canadese doctor in de psychologie Isabelle Soucy ‘Terwijl je wacht op de psycholoog’. Wij mogen een hoofdstuk uit haar boek publiceren.  

Onze geest is een machine die gemakkelijk problemen oplevert

Sinds mijn dochter naar het kinderdagverblijf gaat, loopt ze het ene na het andere griep- of verkoudheidsvirus op, wat voor ons als ouders doodvermoeiend is. Ik merk dat we hierdoor voortdurend bezig zijn met de toekomst (‘Houdt het ooit op? We krijgen toch wel een adempauze? Hoe gaat dat bij ouders met meer kinderen? Dat zouden wij niet redden’) en met het herkauwen van het verleden (‘Het slaat nergens op, ze is altijd ziek! En natuurlijk steekt ze ons voortdurend aan met al die virussen. Er komt geen eind aan! De afgelopen jaren hadden we, even tellen, misschien een dag of tien dat er niemand ziek was?’).

De wanhoop wordt alleen maar aangewakkerd door onze weerstand tegen dat wat ons, in combinatie met allerlei soorten doemdenken, overkomt. Mijn dochter daarentegen accepteert haar berg symptomen zonder dat ze eronder lijkt te lijden. Ze is vermoeider en kribbiger dan anders, maar ze zegt nooit: ‘Ik heb er genoeg van. Waarom ben ik altijd ziek? Wanneer ben ik weer beter? Gaat dit mijn hele leven zo door?’ Ze blijft zich vermaken en ze blijft zichzelf. Ze leeft in het nu zonder zich ongerust te maken, zelfs als ze hoest en haar neus verstopt zit.

Laten we beginnen met een belangrijke stelling. Onze geest loopt voortdurend vooruit op dreigingen en op problemen. Ons brein, die prachtige machine, is erop gebouwd elke situatie te beoordelen en daardoor ellende te vermijden die wij vrezen of die ons in het verleden heeft overmand.

Deze eigenschap van het menselijk wezen is onmisbaar voor het overleven van onze soort. We zijn blijven voortbestaan dank op dreigingen en dat we die omzeilen. We zouden onvermijdelijk zijn uitgestorven als we, bij gebrek aan deze houding, spontaan en naïef waren blijven leven in het moment, zonder ons druk te maken over het verleden of de toekomst. Stel je, om dit beter te kunnen begrijpen, een groep kinderen van een jaar of twee voor, die het een tijd zonder toezicht van ouders zouden moeten doen. Ik durf niet eens te denken aan de gevolgen die dat zou hebben. Als ze niets te eten hadden, zouden ze van alles in hun mond stoppen en zich er niet druk om maken of het misschien wel giftig zou kunnen zijn. Omdat ze zich niet bewust zijn van risico’s, zou er van alles mis kunnen gaan. Kinderen leven in het nu. Dat is fantastisch. Maar dat verklaart ook waarom ze absoluut onder de vleugels moeten blijven van verstandige ouders, die ervoor zorgen dat ze overleven.

Als we opgroeien, leren we dat we moeten opletten, vooruitkijken en ons bewust moeten zijn van gevaar. Onze geest zwerft tussen het verleden en de toekomst, en we moeten soms erg ons best doen om hem vast te hechten aan het nu.

De menselijke geest is een crèche voor verdwaalde gedachten, hij is zo sterk dat hij een olifant kan meeslepen en hij zit vol eigenzinnige wensen voor alle dingen op deze wereld. Hij is net een muilezel. Als hij zijn zin niet krijgt, wordt hij prikkelbaar en gaat hij smokkelen. Mijn geest laat zich nooit vangen; hij blijft nooit op zijn plaats. Probeer hem maar te pakken en te temmen, dat is alsof je probeert de woeste wind tegen te houden. – Woorden van Arjoena in de Bhagavad Gita, 6:33-34

Je geest ‘opnieuw programmeren’

Stel je je brein voor als een krachtige computer, perfect geprogrammeerd, zodat hij de kleinste veroorzakers van potentiële gevaren kan opsporen. Hij is ook heel creatief en heeft zo’n grote verbeeldingskracht dat hij problemen kan veroorzaken, zelfs als die niet eens bestaan! Onze intelligentie is in staat met weinig informatie snel beslissingen te nemen. Dat is vaak nuttig om ons te beschermen tegen leed en om verschillende gevaren te ontwijken.

Onze geest maakt zijn programma’s en zijn algoritmes op basis van onze levenservaring en onze overtuigingen. Hij kan de situaties waarin hij zich bevindt snel analyseren om ons wonden te besparen die lijken op wonden uit het verleden. Al dat coderen verandert soms de werkelijkheid. Sommige programmeringen slorpen ons op in gedachtespiralen die uiteindelijk de wanhoop versterken.

Trouwens, deze bedrading van de hersenen verklaart de moeite van menigeen om te leven in dankbaarheid, optimisme en tevredenheid. Natuurlijk komen sommigen op de wereld met een hersencomputer die is voorgeprogrammeerd op meer positieve instellingen. De meerderheid van de mensen wordt echter geboren met de volgende ‘apps’: ‘Ik bezit niet de voorwaarden voor geluk’, ‘Er gaat niets goed’ en ‘Ik wil altijd meer’. Om de codering van onze hersenen passend te maken, moeten we nieuwe programma’s installeren. We moeten zelf nieuwe apps maken en ervoor zorgen dat die regelmatig bijgewerkt worden.

Het goede nieuws is: het brein is heel goed in staat zijn neurale verbindingen aan te passen. Daar is het trouwens ieder moment van ons bestaan mee bezig. Dat moedigen we ook aan als we dankbaarheid, hoop en tevredenheid proberen te ontwikkelen.

Angst en pessimisme in het licht van de evolutie

Laten we eens proberen te begrijpen waarom mensen zo geneigd zijn tot bezorgdheid en pessimisme. Deze neiging komt, zoals eerder aangegeven, voort uit de evolutie en is gegrift in ons genetische materiaal. Angst is, in zekere zin, extreme voorzorg. Het is een onbehagen dat ontspruit uit een bijzonder fantasierijk verstand, of soms uit een denkvermogen dat weinig bezig is met andere zaken. Uiterste waakzaamheid, of hyperwaakzaamheid, is een bovenmatige reactie van het zenuwstelsel, die lijkt op het alarm van een gevoelige rookmelder dat afgaat bij een klein rookwalmpje, bijvoorbeeld van een boterham in een broodrooster.

Pessimisme vloeit dan weer voort uit een aangeboren functie die ons voorbereidt op problemen, of die nu denkbeeldig zijn of reëel. Het dwingt ons bewust te zijn van wat er op het spel staat, wat soms heel realistisch is, maar in hoge mate gegeneraliseerd of tot in het extreme doorgevoerd.

Om ons aan te zetten tot noodzakelijke veranderingen, was een zekere graad van pessimisme in de loop van de evolutie wellicht onmisbaar. Het zou rampzalig zijn geweest voor de mensheid als die blind zou zijn voor een buitensporig optimisme. Maar te veel pessimisme leidt tot een gevoel van onmacht, waardoor we verlamd raken. Ik wil je aansporen in de toekomst te letten op je programmering, en op mentale structuren die nuancering verdienen.

Sleutelvragen kunnen je helpen een stapje terug te doen als je antennes voortdurend te snel of te heftig reageren en het rookalarm in werking zetten. Ik doe ook de suggestie de Opdracht welzijn 1 (zie onderaan) door te nemen.

Van dankbaarheid een gewoonte maken

 ‘Waarom overkomt dat mij?’, ‘Waarom heb ik dit en dat niet?’, ‘Ik zou gelukkig zijn als…’, enzovoort. In onze maatschappij, die het vergelijken en het consumentisme bevordert, is het lastig dit soort gedachten te vermijden. Derhalve zullen verschillenden van ons gebukt gaan onder een chronische ontevredenheid, die verband houdt met wat we bezitten of waar we ons bevinden in bepaalde stadia van ons leven.

Toch zouden we kunnen signaleren wat ons overkomt in het tegengestelde geval: er zijn genoeg dingen waarvoor we dankbaar kunnen zijn. Maar hoe kunnen we van dankbaarheid een gewoonte maken? Hoe kunnen we voortaan vervuld zijn van dankbaarheid ondanks de tekortkomingen van onze huidige toestand? Zoals alle vaardigheden die we graag zouden ontwikkelen, zijn dankbaarheid en tevredenheid bekwaamheden die we kunnen trainen. Meerdere strategieën leren ons een positieve kijk op het leven te ontwikkelen en onze geest eerder te sturen naar dingen waar we blij van worden dan naar wat ons teleurstelt.

Een ding is zeker: hoe meer je je dankbaarheidsspier traint, hoe beter je zijn kracht zult voelen. De oefeningen die kunnen helpen om dankbaarheid te ontwikkelen (bijvoorbeeld ‘Ik neem het dagelijkse dankbaarheidsoverzicht op’, dat wordt voorgesteld in de Opdracht welzijn 2, zie onderaan) zullen je helpen je hersencomputer aan te passen en je regelmatig te richten op het goede in je leven.

Terwijl je wacht op de psycholoog – Een survivalgids, Isabelle Soucy, 22,99 euro, Uitgeverij Ten Have