Verontwaardiging brengt niet alleen Occupymanifestanten, werknemers, gedupeerde spaarders en G1000-burgers op de been. Via slutwalks, kiss-ins en cyberprotest laten ook vrouwen en holebi’s zich horen. Herleven de idealen van de emancipatiebewegingen ?

Zorg dat je stevig en stabiel staat, de benen iets uit elkaar. Kies de kwetsbare punten van de agressor (ogen, neus, keel, ballen, knieën) en sla er afwisselend op in. Wacht niet tot de agressor aanvalt, je hebt het recht om je te verdedigen wanneer je goede redenen hebt om aan te nemen dat je aangevallen zult worden.” Deze en andere tips verschenen deze maand op de Facebookpagina van Outrage ! Belgium. De actiegroep tegen homofobie, discriminatie en geweld zag het licht in juni, enkele dagen na een aanval op een jongeman in Brussel, niet de eerste in zijn soort. De groep organiseerde diezelfde week nog zijn eerste debat en een kiss-in op de Grote Markt in Brussel, een ludieke protestactie die meteen navolging kreeg in Antwerpen en Gent.

Enkele maanden later, in september, verzamelden 350 vrouwen in Brussel voor een slut walk : een haast wereldwijd fenomeen waarbij vrouwen het recht opeisen om zich te kleden zoals zij dat willen, zonder handtastelijkheden, agressie of denigrerende opmerkingen te moeten ondergaan. Ook deze spontane acties kwamen tot stand op Facebook, op initiatief van nieuwe groepen als Collectif Slut Walk Belgium.

Trendwolves, een Gents onderzoeksbureau dat zich specialiseert in jongerencultuur, noemt zulk protest hacktivisme : doe-het-zelfactivisme dat handig gebruikmaakt van de moderne communicatietechnologie en steunt op ongebonden individuen, niet op klassieke protestbewegingen, ngo’s, pressiegroepen of politieke partijen. Hun demonstraties, kiss-ins, flashmobs (ludieke actie waartoe online wordt opgeroepen), petities en Facebookbadges spreken bovendien een breed publiek aan. Zelfs twintigers en dertigers die ervan uitgingen dat de grote idealen gelijkheid en tolerantie nu wel verworven waren. Emancipatiebewegingen, dat was toch erfgoed van de babyboomers ?

België koploper

De resultaten mogen er zijn. België behoort sinds enkele jaren tot de koplopers inzake holebi- en vrouwenrechten. De eersten verkregen na jarenlang ijveren een antidiscriminatiewet, een adoptieregeling en het homohuwelijk, allemaal gerealiseerd tussen 2003 en 2006. En na de invoering van quotawetten voor vrouwen in de politiek in 2002, keurde de senaat in juni definitief het wetsontwerp goed dat overheidsbedrijven en beursgenoteerde ondernemingen verplicht om een derde van de bestuurszetels voor vrouwen te reserveren, een aanpak die ondertussen ook het Europees Parlement verleidde.

Het recente cyberprotest viseert dan ook niet het juridische kader, maar eerder de culturele waarden en normen die tot achterstelling, discriminatie en geweld leiden. Die laten zich veel moeilijker herschrijven dan wetteksten, en opleggen al helemaal niet. Zo verhindert wetgeving niet dat Vlaamse jongeren homoseksualiteit tegenwoordig eerder gedogen dan openlijk aanvaarden, noch de recente toename van homofoob geweld in verschillende steden. Zelfs preventieve zelfcensuur, waarbij mensen bewust hun gedrag aanpassen, is terug van weggeweest. “De recente aandacht voor agressie heeft een schokeffect veroorzaakt”, beaamt Mieke Stessens, woordvoerster van Çavaria, de koepel van de Vlaamse en Brusselse holebigroepen. “Voor velen zijn dergelijke aanvallen een nieuw fenomeen. Hun verontwaardiging is eens zo groot.”

Voor vrouwen die opgegroeid zijn met chicklit en Sex & the City is een reality check al even ontnuchterend. De loonkloof en de verschillen inzake carrièremogelijkheden zijn niet weggewerkt, en er zijn de zorgwekkende cijfers over partnergeweld (zes op de tien vrouwen) en matig tot ernstig seksueel misbruik (een op de vijf). Al voelt lang niet alleen de jonge generatie zich dezer dagen beledigd en verontwaardigd. Het verzet van de CD&V-vrouwen tegen de laakbare behandeling van hun collega’s in de politieke arena doet vermoeden dat zelfs oudere feministen sommige ‘middeleeuwse’ praktijken niet meer voor mogelijk hielden.

Aan de winnende hand

“Emancipatie is altijd een dialectisch proces”, antwoordt trendwatcher Fons Van Dyck op de vraag of we het voorbije decennium niet goed opgelet hebben. “Elke grote stap voorwaarts roept weerstand op, denk aan het vrouwen- of het migrantenstemrecht. Ook de verdeling van de ministerposten bij CD&V is een laatste stuiptrekking van een mannenbastion dat zich bedreigd voelt en krampachtig vasthoudt aan zijn privileges. Geweld tegen homo’s kan uiteraard niet, maar ook dat is een beperkte tegenreactie.”

Het neemt niet weg dat emancipatiebewegingen aan het begin van de 21ste eeuw het maatschappelijke speelveld enorm door elkaar geschud hebben. Van Dyck : “Denk aan leidersfiguren met een voorbeeldfunctie als Elio Di Rupo, Tim Cook (de opvolger van Steve Jobs bij Apple), Angela Merkel en IMF-directeur Christine Lagarde of aan Barack Obama. Dat zijn allemaal reële signalen dat de machtsverhoudingen in de praktijk verschuiven, zeker aan de top van de piramide. Kijk ook naar de opstelling van de N-VA : wat vrouwen en holebi’s betreft, hanteert zelfs de conservatieve rechterzijde in Vlaanderen nu een vrij progressief discours. Ik begrijp dat mensen vinden dat die emancipatiegolf veel te traag gaat of de indruk hebben dat we er soms op achteruitgaan, maar op lange termijn zijn die bewegingen aan de winnende hand.”

Nochtans is het succes van emancipatiebewegingen ook paradoxaal. Dezelfde vooruitgang verklaart immers waarom ze mettertijd hun wervingskracht verliezen. De verovering van symbooldossiers doet de nood aan vereniging en actie kleiner en voorbijgestreefd lijken, terwijl de betrokken organisaties stilaan een ouderwets etiket opgekleefd krijgen.

Dat blijkt bijvoorbeeld uit de dalende belangstelling voor de jaarlijkse Pridemanifestatie in Brussel het vorige decennium. “De holebibeweging kon jarenlang rond concrete actiepunten mobiliseren”, legt Mieke Stessens van Çavaria uit. “Het ging om bevattelijke thema’s die heldere gevallen van discriminatie aankaartten en veel volk op de been brachten. De huidige aandachtspunten zijn niet alleen diverser, maar vaak ook complexer. Zaken als het sociale welzijn van holebi’s, of de noden van ouderen spreken minder tot de verbeelding dan een antidiscriminatiewet. Dat merken we ook op de Pride. Dat is voor velen nu in de eerste plaats een feestelijke optocht.”

Feminisme onder vuur

Wellicht nog groter is de uitdaging voor de feministische beweging : die werd de laatste jaren van alle kanten belaagd. Niet het minst door de eigen doelgroep. “Vrouwenorganisaties moeten vaak hun recht van bestaan verdedigen”, bevestigt Katlijn Malfliet van de Nederlandstalige Vrouwenraad, die zelf een veertigtal groepen overkoepelt. “We krijgen voortdurend te horen dat de wettelijke doelstellingen toch grotendeels gerealiseerd zijn en dat vrouwen nu hun eigen keuzes kunnen maken. Het is moeilijker geworden om de achterban te overtuigen van de noodzaak aan samenwerking.” Het gevolg laat zich raden : “Het feminisme zit tegenwoordig bijna ondergronds”, bekent voormalig Opzij-hoofdredacteur Ciska Dresselhuys deze maand in Knack Extra.

Vooral jongeren blijken geen voeling te hebben met de feministische strijd. Hun expliciete afwijzing ervan noopte Brussels staatssecretaris voor Gelijke Kansen Bruno De Lille (Groen !) en vrouwenorganisatie Amazone deze maand tot Play Equal, Skip Stereotypes, een campagne met ludieke videoclips die de mythe van de reeds verworven gelijkheid moeten doorprikken.

“De afwijzing door jonge vrouwen valt te verklaren”, nuanceert Malfliet. “Ze voelen zich vrij en de maatschappelijke omgeving ondersteunt dat ook. Niets staat hen in de weg. Tot ze dertig zijn, een gezin stichten en als werkende moeder carrière willen maken, de levensfase waarin de structurele ongelijkheid zich pas laat voelen. Dan worden die vrouwen plotseling met de implicaties van hun keuzes geconfronteerd.”

Geen Grote Idealen

Voor u het vuur van de protestgeneratie van ’68 op Facebook gaat zoeken : daarvoor is het wantrouwen van de generaties X en Y – respectievelijk de kinderen en kleinkinderen van de babyboomers – tegenover idealisme en grote verhalen wellicht te groot. “Dertigers en veertigers zijn nuchtere realo’s en pragmatici”, zegt trendwatcher Fons Van Dyck. “Vergeet niet dat het om de eerste echtscheidingsgeneratie gaat. Die onthoudt uit de ervaring van de babyboomers vooral dat grote plannen niet zaligmakend zijn. Ze huiveren ook voor extremisme en bekijken samenlevingsproblemen heel zakelijk, zonder grote principes. De plantrekgeneratie, de huidige twintigers, erfde die nuchterheid over en koppelt dat aan een groot zelfvertrouwen. Twintigers willen zichzelf maximaal ontplooien, en daarbij rekenen ze uitsluitend op zichzelf en vrienden in hun directe omgeving.”

Maar was zelfontplooiing dan niet precies het speerpunt van de emancipatiebewegingen in de seventies ? Wie de maatschappelijke positie van vrouwen of holebi’s wilde verbeteren, moest bij zichzelf beginnen, luidde het motto. Zo hamerden holebi-organisaties in die dagen sterk op coming out. Ondertussen weten we dat emancipatie niet te herleiden valt tot een persoonlijke levensstijl. Het volstaat bijvoorbeeld niet om de juiste spullen in huis te halen, wat merken daar ook over zeggen.

“Veel vrouwen benaderen vrouwenrechten op een individualistische manier”, zegt Malfliet, “als een kwestie van persoonlijke keuzes. Dan wordt feminisme een vorm van stil verzet, waarbij iedereen met zijn eigen leefwereld bezig is. Zulke feministen kun je er maar moeizaam van overtuigen dat ze tot een groep met gemeenschappelijke belangen behoren en moeten samenwerken”.

Blauw oog

Toch is er nu niet minder maatschappelijk engagement in de westerse wereld dan tien jaar geleden, betoogt Van Dyck. Alleen manifesteert solidariteit zich anders dan vroeger, en zijn de actiemodellen van de emancipatiebewegingen aan vernieuwing toe. “Mensen zetten zich nu voor verschillende acties tegelijk in, op voorwaarde dat de doelstellingen concreet zijn en de resultaat meetbaar”, verduidelijkt Van Dyck. “Abstracte verlichte idealen zijn passé. Mensen engageren zich nu ook niet onbeperkt, maar tijdelijk en voorwaardelijk. Music For Life of de klimaatclip van Nic Balthazar zijn succesvolle voorbeelden van laagdrempelige, resultaatgerichte acties die om duidelijk afgebakend engagement zonder verdere verplichtingen vragen, je hoeft nergens lid van te zijn. Vijftigers en zestigers in de Noord-Zuidbeweging willen trouwens niets anders : ook zij willen hun engagement tegenwoordig over verschillende prioriteiten verdelen.”

Spontane actiegroepen als die van de slutwalkvrouwen lijken de boodschap te begrijpen en verpakken idealen op hun manier : assertief en ludiek tegelijk, vol zelfvertrouwen maar bovenal pragmatisch. Hun aanpak inspireert bovendien bestaande organisaties. Vrouwenvereniging VIVA-SVV lanceerde dit najaar bijvoorbeeld een Facebookcampagne waarbij deelnemers aan een relatietest hun profielfoto konden voorzien van een blauw oog, als blijk van afkeuring van partnergeweld.

“Zulke initiatieven stemmen me uiterst positief”, zegt Malfliet. “Voor de vrouwenbeweging vormen sociale media duidelijk een nuttig kanaal om ideeën en informatie uit te wisselen en de samenhang tussen mensen te versterken. De gemeenschappen die online tot stand komen, zijn bovendien onderbouwd met concrete doelstellingen. Het maakt mensen opnieuw vatbaar voor het idee dat ze de handen in elkaar moeten slaan.”

Ook bij Çavaria wordt met bewondering gekeken naar het vernuft en de snelheid waarmee spontane acties zich in de kijker werken via de sociale media. “Mensen die opkomen voor zichzelf, hoe kan een emancipatiebeweging daar niet blij om zijn ?” vraagt Stessens. “Laat ons wel samenwerken en zoveel mogelijk met één stem spreken. Versnippering doet niemand goed. Wie aan het woord komt, mag daarbij geen breekpunt zijn. Wat we als gemeenschap zeggen, daar gaat het om.”

Door Wim Denolf – Illustratie Pieter Van Eenoge

Doe-het-zelfactivisme maakt handig gebruik van communicatietechnologie en steunt op ongebonden individuen, niet op klassieke protestbewegingen.

De traditionele organisaties kijken met bewondering naar het vernuft en de snelheid waarmee spontane acties zich in de kijker werken via de sociale media.

Fons Van Dyck : “Ik begrijp dat sommigen vinden dat we erop achteruitgaan, maar op lange termijn zijn emancipatiebewegingen aan de winnende hand.”

Katlijn Malfliet : “De afwijzing door jonge vrouwen van het feminisme valt te begrijpen. Ze voelen zich vrij. Tot ze dertig zijn en als jonge moeder carrière willen maken.”