Het is de kleur van de rouw, maar ook van bondage of elegantie. Van de goths, maar evengoed van de Belgen en de Japanners. Het MoMu wijdt er een expo aan. En door de lens van Olivier Theyskens explodeert het in iets kunstig.

Vreemd dat doorheen de modegeschiedenis zoveel aandacht besteed werd aan een kleur die eigenlijk een non-kleur is. Zo hebben theorieën van wetenschappers als Newton en Goethe althans aangetoond : wit weerkaatst, zwart absorbeert. In film- en theaterkostuums wordt zwart beladen met referenties, en ook linguïs-tisch heeft het woord veel betekenissen : zwart Afrika, zwarte humor, de zwarte lijst, zwarte wolken, zwart geld, de zwarte jazzgemeenschap.

En dan is er nog Moriaantje.

In de film Men in Black krijgen zwart geklede MiB-agenten de permissie om het geheugen te wissen van aardbewoners die toevallig in contact komen met buitenaardse wezens. MiB-baas Zed commandeert zijn handlangers zo :

” Je gaat enkel gekleed in speciale gewaden voorzien door de MiB-diensten. Je leeft de identiteit na die wij jou geven, eet waar wij het zeggen, woont waar wij het toelaten. Voortaan is er niets nog dat jou identificeert. Op geen enkele manier zul je opvallen. Je hele voorkomen is zodanig gemaakt dat je in niemands geheugen blijft hangen. Je bent een gerucht, alleen herkenbaar als een déjà vu, en zo uit iemands gedachten verdwenen. Je bestaat niet, je was zelfs nooit geboren. Anonimiteit is je naam. Stilte je moedertaal. Je maakt niet langer deel uit van het Systeem. Je staat boven het Systeem. Erover. Er voorbij. Wij zijn ‘hen’. Wij zijn ‘zij’. We zijn de Men in Black.”

Fictief, maar dit voorbeeld illustreert zwart als een camouflagekleur die de drager absolute anonimiteit en autoriteit verschaft. Zou dat verklaren waarom het publiek er tijdens de modeweken vaak zo pikdonker bijloopt ? Show en spektakel op de catwalk, gedistantieerde en onopvallende observators in de tribune.

Mode communiceert. Stijlen en kleuren communiceren. Al heeft de donkerste tint van allemaal zichzelf doorheen de eeuwen al vaak tegengesproken. Of op zijn minst heruitgevonden. In de zestiende eeuw lieten edellieden zich graag portretteren in duur zwartgeverfd textiel, als teken van rijkdom. Lange tijd was mooi en diep zwart geverfd textiel een luxe voor de happy few. “Antwerpen was in die periode een van de belangrijkste Europese steden voor het zwart verven van textiel”, zegt Kaat Debo, directeur van het MoMu waar binnenkort de expo Zwart – Meestelijk zwart in mode en kostuum opent. “Collectiestukken uit die periode zijn zeldzaam. Delicate zijdeweefsels ontbinden helaas door de agressieve of slechte verfprocedés uit die tijd. Gelukkig hebben we nog voorbeelden uit de schilderkunst van toen, uit het Rijksmuseum in Nederland en het Koninklijk museum voor Schone Kunsten in Antwerpen, die illustreren hoe prestigieus en uitzonderlijk het was om zwart te kunnen dragen.”

Het duurde tot de tweede helft van de negentiende eeuw eer synthetische kleurstoffen de kleur toegankelijk maakten voor het grote publiek en zwart en masse gedragen kon worden als teken van het verlies van een geliefde. “Ik ben nu even niet beschikbaar” is de boodschap die de kleur van de rouw uitdraagt. Wanneer zwart in de twintigste eeuw een echte modekleur wordt, huppelt het van de ene connotatie naar de andere. Begin jaren twintig staan steenkooltinten synoniem voor elegantie en emancipatie, met Coco Chanels little black dress als voorbeeld bij uitstek. Voor de beatgeneration van de jaren vijftig wordt de kleur van de nacht geassocieerd met intelligentie, vrijheid en spiritualiteit. Seks en rebellie, dat is dan weer waar de Britse ontwerpster Vivienne Westwood het in de jaren zeventig op gooit. In 1971 opent ze met haar toenmalige man in Londen de shop Sex (die de jaren daarop meermaals van naam zou veranderen), met rubberen fetisjen en pornografische T-shirts. Fetisjistisch zwart heeft in de mode een specifieke functie. Het absorbeert en vernietigt alle andere kleuren en roept de duisternis en de nacht op als zones waarin het ongeziene, het onverwachte en ongehoorde de norm wordt. Geen wonder dat de politie regelmatig Westwoods shop binnenviel waardoor de locatie een echte trekpleister werd voor een hoofdzakelijk proto-punk clientèle.

Japans zwart, Belgisch zwart

In de jaren tachtig claimt een bataljon Japanse ontwerpers, onder wie Yohji Yamamoto en Rei Kawakubo, zwart als minimalistische en deconstructieve kleur. Hiroshima Chic, zo omschreef de pers de duistere Japanse creaties waarin vrouwelijke lichaamsvormen leken te verdwijnen. “Zwart past ook bij de stijl en vormentaal van heel wat Belgische ontwerpers”, zegt Kaat Debo. “Iemand als Ann Demeulemeester bouwt er haar repertoire op. Je ziet in haar collecties ook dat er duizend soorten zwart bestaan. Materialen als bont, leder of kant spelen helemaal anders met het licht. Ontwerpers als Olivier Theyskens, Haider Ackermann of Dirk Van Saene staan dan weer niet als exclusieve zwartontwerpers bekend, toch kleurt hun werk om uiteenlopende redenen geregeld heel donker.”

Olivier Theyskens, oud-student van de Brusselse modeschool La Cambre, toont zich meester in het zwart, zowel in zijn eigen werk als in de collecties die hij de voorbije jaren bij Rochas en Nina Ricci tekende. Het ging er van leren zwarte korsetten tot zwarte satijnen jurken die hem in de pers de troetelnaam kleine gotische prins gaven. “Die naam is een vooroordeel”, vindt Theyskens die voor onze fotoshoot de camera in handen nam. “Dat etiket is helemaal niet hoe ik me voel. Ik ontwerp ook heel andere dingen. Ik heb me nooit willen vastpinnen op één handelsmerk, uit schrik dat mijn werk of label daardoor snel zou verouderen. Ik neem op tijd afstand van dingen die ik uit gewoonte begin te doen. Anders zou ik iedereen, mezelf incluis, snel vervelen.”

Verveling was alleszins ver te zoeken toen Theyskens’ beelden onze redactie binnenrolden. “Ik had silhouetten in mijn hoofd die explodeerden in inkt. Chinese inkt heeft me altijd geboeid. Beweging en ontploffing waren twee belangrijke elementen om de zwart-witbeelden genoeg energie te geven. Zwarte designerkledij heeft vaak iets architecturaals. Het draagt een extra dimensie in zich. Een grote cape kan er bijvoorbeeld indrukwekkend driedimensionaal uitzien, en balanceren op de grens tussen mode en kunst. Op foto is het moeilijk om de details van zo’n ingenieuze kleding weer te geven, of het nu archiefstukken zijn of moderne stuks. Daarom wilde ik dat het resultaat sowieso iets grafisch werd. Belichting is ook belangrijk. Zwart leer oogt anders dan zwart satijn of zwarte kant.”

“Zwart is vandaag omnipresent in de mode. Van klassiekers als de smoking of avondjurk, tot androgyne mode of de neo-punk etiquette. Voor mij is het vooral verbonden aan het abstract denken van een aantal Belgische en Japanse ontwerpers. Zij hebben grenzen verlegd als het op vorm, silhouet en simplisme aankomt. Je ziet ook dat het een typische kleur is voor jonge designers, die kracht, energie en rebellie uitstralen. Kijk maar naar de opstandige collecties van de jonge Brit Gareth Pugh. Of Jeremy Scott. En ja, zwart is uiteraard ook een kleur die heel goed verkoopt. Veilig, en tegelijk verheven.”

Van 25 maart tot 8 augustus organiseert het MoMu in Antwerpen de tentoonstelling Zwart – Meesterlijk zwart in mode & kostuum. Schilderkunst en historische kostuums worden er opgesteld naast hedendaagse mode en installaties met werk van onder meer Chanel, Givenchy, Gareth Pugh en tal van Belgische ontwerpers. Ook een uitvoerige catalogus rond het thema zal beschikbaar zijn. Info : www.momu.be

Productieassistent Jorg Strecker Haar en make-up Sigrid Volders Model Anne Catherine Lacroix bij Dominique Models

Verkoopinfo p.136.

Tekst Elke Lahousse – Productie Kim Peers – Foto’s Olivier Theyskens

Olivier Theyskens : “Ik had silhouetten in mijn hoofd die explodeerden in Chinese inkt.”