Vele steden in één stad

“Istanbul is een spiegelpaleis waar niets is wat het lijkt. De meest westerse stad van het Midden-Oosten en de meest oosterse van het Westen.” Elif Shafak, de belangrijkste schrijfster in Turkije, ziet 2010 als een unieke kans om mensen dichter bij elkaar te brengen.

Istanbul is niet alleen de Bosporus, de Aya Sofia en de Blauwe Moskee. Het vroegere Byzantium of Constantinopel is een hypermoderne, bruisende metropool. Als Europese Culturele Hoofdstad pakt het dit jaar uit met extra culturele evenementen : concerten, exposities en festiviteiten overal in de stad, op pleinen en in straten. Er werd een gigantisch budget – 270 miljoen euro, het grootste ooit voor een culturele hoofdstad – voor uitgetrokken. Naast restauratie van vervallen wijken en historische sites, staan heel wat prestigieuze projecten op het programma, zoals 40 days 40 concerts, Painting the Bosporus Blue, de opening van The Museum of Innocence, geïnspireerd op een roman van Nobelprijswinnaar Orhan Pamuk en een uniek optreden van U2 in september.

Om de ziel van deze fascinerende stad te ontsluieren is er geen betere gids dan Elif Shafak (39), de populaire en meest gelezen Turkse schrijfster van het laatste decennium. Zoals Orhan Pamuk trekt zij in haar romans – waaronder Het luizenpaleis en De bastaard van Istanbul – de lezer mee in steegjes en achter de gevels van de huizen, en schildert een heel levendig beeld van de stad, vroeger en nu .

Istanbul speelt een centrale rol in uw boeken.

Elif Shafak : Voor mij is Istanbul een vrouwelijke stad. Een she-city. Ze is als een enorme, kleurrijke matroesjka. Je opent de pop en binnenin vind je een resem poppetjes. Je opent de volgende en je ziet weer een ander. Zo is Istanbul : vele steden verborgen in één stad. Op zo’n plek leven is een enorme inspiratiebron voor kunstenaars en zeker voor vertellers van verhalen, zoals ik.

U staat erom bekend dat u ‘westerse en oosterse verhaaltradities combineert tot fictie die zowel lokaal als universeel is’. Turkije heeft sterke banden met het Oosten. Wat is het belang van Istanbul als Europese culturele hoofdstad ?

Mijn werk gaat over connecties. Ik hou ervan om mensen en culturen te linken via verhalen. Ik geloof in de kracht en schoonheid van syntheses. In mijn romans combineer ik graag de erfenis van moslimvrouwen en mondelinge overlevering met de geschreven, intellectuele cultuur die nog door mannen gedomineerd wordt. Zo combineer ik ook verteltechnieken uit het Oosten en het Midden-Oosten met westerse literaire vormen. Mijn werk is multicultureel. Ik vind het heel belangrijk dat Istanbul gekozen is tot Europese Culturele Hoofdstad. Het is een unieke kans om mensen, culturen en religies dichter bij elkaar te brengen, zeker nu er overal zoveel vreemdelingenhaat is en angst voor de ander.

U hebt veel gereisd en omschrijft uzelf als ‘een levenslange nomade’. Pendelt u nog tussen Turkije en de VS ?

Nu woon ik in Istanbul. Als moeder van twee kinderen moest ik overschakelen op een meer gesetteld leven. Toch reis ik nog zoveel mogelijk. Ik vind het erg moeilijk om tegelijk de ‘zorgeloze nomadenvrouw’ en de ‘geordende, gesettelde vrouw en moeder’ tevreden te stellen. Ik probeer een evenwicht te vinden. Ik ben een Turkse schrijfster en voel mij sterk verbonden met mijn moedercultuur. Tegelijk ben ik wereldburger. Ik switch ook tussen twee talen (Turks en Engels) zoals ik over en weer ga tussen twee culturen. Verstandelijk en geestelijk zie ik mijzelf als een pendelaar.

Wat maakt Istanbul uniek en verschillend van andere culturele hoofdsteden ?

Voor mij is Istanbul een raadsel dat beantwoord wordt met een nieuw raadsel. Het is een spiegelpaleis waar niets is wat het lijkt. Wat voor een buitenstaander oosters aandoet, kan hier als westers beschouwd worden. Wat nieuw lijkt, kan heel oud zijn of andersom. Zoals Yeni Camii, de Nieuwe Moskee, die in feite tweehonderd jaar oud is. Of sommige hedendaagse architectuur die teruggrijpt op de Ottomaanse stijl, terwijl die in de beginperiode van de republiek net geweerd werd. Als er iets is waar deze stad absoluut niet van houdt, dan zijn het clichés. Istanbul verplicht ons om in andere termen te denken over Oost en West. Het is een stad met een meervoudige persoonlijkheid en daaruit creëert ze nieuwe syntheses. Is ze oosters ? Is ze Europees ? Istanbul is de meest oosterse van alle westerse steden en de meest westerse en moderne stad van het Midden-Oosten.

In Turkije bent u een zeer bekende schrijfster en een publieke figuur. Is dat moeilijk voor u als vrouw ?

Als vrouwelijke auteur in Turkije bots je op een aparte problematiek. In mijn land zijn de meeste schrijvers mannen en de meeste romanlezers vrouwen. Die vrouwen zetten hun mannen wel aan om ook fictie te lezen. Maar de geschreven cultuur blijft door mannen gedomineerd. Je waarmaken in die wereld is niet simpel. Mannelijke romanciers, die gezien worden als father novelists, genieten meer respect. Ik schrijf niet met een bepaalde missie, zoals een leraar of vader voor mijn volk. Ik heb een horizontale band met mijn lezers en plaats mij niet boven hen of de tekst. Integendeel. Ik schrijf vanuit intuïtie en passie. Verhalen schrijven is voor mij sowieso op reis gaan. Je kunt daarbij perfect lokaal én universeel zijn.

Vrouwen spelen een belangrijke rol in uw boeken. Wat zegt bijvoorbeeld ‘De bastaard van Istanbul’ over de positie van vrouwen in Turkije vroeger en nu ?

Mijn vrouwelijke personages zijn heel levendig omdat ik vaak vrouwen observeer en met hen praat ( Elif Shafak studeerde Internationale Betrekkingen, promoveerde in Woman’s Studies en is doctor in de politieke wetenschappen). Ik heb een emotionele relatie met mijn lezers, ze sturen mij verhalen, e-mails, brieven. Ik wil een stem geven aan hen die minder gehoord worden. Vrouwen kunnen heel creatief en sterk zijn. In patriarchale maatschappijen ontwikkelen ze verbazende strategieën om overeind te blijven. Ik leer voortdurend van hen. Lezers in Turkije zijn zeer betrokken, ze geven een enorme feedback.

U gaat pijnpunten zoals de Armeense kwestie niet uit de weg. Hoewel ‘De bastaard van Istanbul’ in 2006 het best verkochte boek was in Turkije, kwam u erdoor in opspraak en werd u vervolgd wegens ‘insulting Turkishness’.

Vervolgd worden voor het schrijven van een boek is een trieste ervaring. Het was een heel moeilijke periode, dat kan ik niet ontkennen. Anderzijds werd het boek met zo’n open geest, zo liefdevol ontvangen. Ik kreeg een geweldige positieve respons en dat is voor mij belangrijker. Politieke discussies komen en gaan, het is de kwaliteit en schoonheid van de kunst die tellen. Turkije is een zeer complex land. Wij zijn een jonge, dynamische samenleving, we kunnen snel veranderen én we zijn toekomstgericht. Tegelijk zijn we ook een land van syntheses en combinaties : Oost en West, verleden en heden, traditie en moderniteit, islam en westerse politieke cultuur. Die menigvuldigheid maakt het niet simpel maar is ook een bron van sterkte en rijkdom.

Gelooft u dat cultuur en literatuur, zoals uw boeken en die van Orhan Pamuk, een impact hebben op de relaties tussen mensen ?

In Turkije wordt meer westerse literatuur gelezen dan andersom. Er zijn te weinig vertalingen en soms, heb ik de indruk, wordt onze literatuur ervaren als niet exotisch oosters of niet westers genoeg. Maar net omdat wij een scharnierland zijn hebben wij qua kunst en cultuur zo veel te bieden. De Turkse literatuur is ongemeen rijk, maar jammer genoeg te weinig bekend in de wereld. Als er meer bruggen gebouwd worden via cultuur en kunst, naar andere culturen, kunnen wij veel van elkaar leren.

Soefisme is een van uw grote interesse-domeinen.

Ik ben al jaren geïnteresseerd in deze oude mystieke stroming in de islam. Het is het centrale thema in mijn jongste roman The Forty Rules of Love ( over een Amerikaanse huisvrouw wier leven getransformeerd wordt door een intrigerend manuscript over een soefidichter). Soefisme is een levensfilosofie met één kernwoord : liefde. Universeel, holistisch en omhelzend. Een soefi ziet niemand als ‘de ander’. Hij beschouwt de mensheid als een geheel, verbonden. Ik wil die filosofie in mijn werk verder uitdiepen.

U schrijft zowel in het Turks als in het Engels.

Sommige romans schrijf ik eerst in het Engels, andere in het Turks. Turks is voor mij emotioneler, Engels mathematischer. Ik geniet van beide talen op een andere manier. Dat pendelen is niet gemakkelijk voor een schrijver, wel stimulerend. In deze nieuwe eeuw is het mogelijk om te dromen in meer dan één taal. Dit is een tijd van mobiliteit, van migratie, transformatie en wereldwijde verbindingen. Er zijn misschien niet veel schrijvers die in meer dan één taal schrijven, maar er zijn wel miljoenen mensen die een andere taal spreken.

Wat wordt uw volgende boek ?

Momenteel doe ik research voor een boek over het Ottomaanse Rijk, de janitsaren (elitecorps van tot de islam bekeerde christenen) en de Balkan.

Wat zijn volgens u de highlights van Istanbul 2010 ?

Het interessants is de multidisciplinaire aanpak, waarbij je tegelijk kennismaakt met muziek, beeldhouwwerk, miniaturen, schilderijen, literatuur… Istanbul heeft op dat vlak enorm veel te bieden. Maar bovenal zou ik bezoekers aanraden om door de straten te wandelen en geuren en geluiden op te nemen. Dat is de beste manier om een stad te leren kennen.

Hebt u favoriete plekken ?

Er zijn zoveel boeiende buurten. Zoals Bebek ( trendy wijk aan de jachthaven aan de Bosporus), Ortaköy ( schilderachtig en studentikoos, met zijn gezellige markt en prachtige moskee langs de stroom), Beyoglu ( de bruisende winkel- en uitgaansbuurt, met de beroemde 1,5 km lange autovrije hoofdstraat, Istiklal Caddesi, die loopt van het Taksimplein naar Tünel. Je kunt ze te voet afgaan of het antieke trammetje nemen. De zijstraten krioelen van de winkeltjes, bars, theehuizen, galeries), de Galatabuurt (met de eeuwenoude uitkijktoren, biedt prachtige uitzichten over het water en de oude stad), of Kuzguncuk (de vroegere Joodse wijk met zijn kleurrijke houten huisjes), of Moda (de mooie, vredige wijk op de Aziatische kant, langs de zee van Marmara, met prachtige zonsondergangen).

Elif Shafak schreef negen romans, waarvan enkele in het Engels. In het Nederlands

vertaald : ‘Het luizenpaleis’ (ISBN 97-890-4450-702-7), ‘De bastaard

van Istanbul’ (ISBN 97-890-4450-973-1), ‘De heilige van de beginnende waanzin’ (ISBN 97-890-4450-974-8) en ‘Geheim’ (ISBN 97-890-4450-712-6), uitgegeven bij De Geus. Ze kreeg diverse literaire prijzen.

DOOR SABINE LAMIROY

Elif Shafak : “Istanbul is als een enorme, kleurrijke matroesjka. Telkens als je een poppetje opent, ontdek je een nieuw.”