SOS Socrates

Hij deed het toen, en hij doet het twee en een half millennium later nog altijd : Socrates beroert de gemoederen. Filosofie leeft. Almaar gretiger en waar het ooit begon : in het bescheiden leven van alledag, ver buiten HET academische BASTION. Filosofie als nieuwe zingever ?

Info : www.zenopraktischefilosofie.be

www.filosofisch-cafe.be

Filosofische praktijk Denk-werk van Lieve De Nutte in Lokeren (09 367 51 40).

Filosofische praktijk Het Vrijgeleide van Peter Algoet in Gent (09 223 07 97).

Mechelen, donderdagavond, het Kunstenhuis ’t Arsenaal. Aan de muur hangt grafisch werk van Sara S’Jegers dat op kinderlijk eenvoudige wijze genderonevenwicht blootlegt in taal en symbolen. De werken dienen vanavond als inspiratiebron voor een filosofisch café, haast onzichtbaar gedirigeerd door filosoof Richard Anthone. Na wat heen-en-weer ‘geja’ en ‘geneen’ wordt uiteindelijk deze vraag als vertrekpunt gekozen : “In hoeverre kan taal bepalend zijn voor de manier waarop mannen en vrouwen met elkaar omgaan ?” Goed voor anderhalf uur openlijk denk- en redeneerwerk, vaak met vurige en uiterst diepgravende uithalen. Is de gespreksstof vandaag vrij strak afgelijnd, in het maandelijkse filosofisch café in de Antwerpse Hopsack wordt de openingsvraag volledig random gekozen en gestemd. Zo vroeg het vijftigtal aanwezigen zich op de jongste editie af of je wel iets bewust kunt doen. Een al ietwat ijlere vraag met veel meer verborgen luiken en zijwegen. Genoeg brandstof voor een hele middag.

Het fenomeen van de filosofische cafés komt via Nederland overgewaaid uit Parijs en is tekenend voor de zelfverzekerde opkomst van de praktische filosofie. Of nog : filosofie laat buiten de academische muren steeds luider van zich horen en nestelt zich zelfs in de wissewasjes van het dagelijkse leven. Filosofie die zich niet beperkt tot museumkunde, tot de studie en analyse van de grote denkers van weleer. Maar filosofie die ook het hier en het nu omarmt, de normen en waarden anno 2005, en de zingevingvragen waarover u en ik mijmeren op een mistige zondag.

Meteen opende zich ook een markt voor filosofie, als het ware ingeleid door de blijvende bestseller De wereld van Sofie. Filosofieboeken en -tijdschriften, als het Nederlandse Filosofie Magazine, worden gretig gelezen, zelfs kranten hopen tegenwoordig extra te verleiden met boekenacties over de grote filosofen. Jawel, filosofie is hot. Onlangs ontspon zich zo een verhitte en vooral lange discussie tussen enkele vrienden over de al dan niet zwartgalligheid van Schopenhauer. In het café met een Duvel voor de neus. Nog net niet hetzelfde rock-‘n-rollgehalte als dat van het beruchte symposium waarop Socrates 2500 jaar geleden de show stal, maar best wel aardig op weg.

Filosofische vitaminekuur

“Het is niet meer dan logisch dat ‘praktisch’ zich opnieuw als vast adjectief van ‘filosofie’ manifesteert. En dat filosofie weer plaatsneemt te midden van het leven”, meent filosoof Richard Anthone. Anthone, lector wijsbegeerte aan de Karel de Grote Hogeschool in Antwerpen, richtte enkele jaren terug met een aantal medefilosofen de vzw Zeno op, een centrum voor praktische filosofie. “Filosofie was dat in de oudheid ook, en had echt een zeer praktische kant : ‘Wat moet ik doen om gelukkig te zijn ?’ Er waren talloze scholen en stromingen met specifieke methodieken en oefeningen om een spiritueler leven te bereiken, om je beter te voelen. Alleen zijn die met de komst van het christendom in onmin geraakt. Het christendom heeft het gros van die filosofische oefeningen overgenomen en geïncorporeerd. Bidden bijvoorbeeld. Niet meer dan een vorm van mediteren natuurlijk. Toen de invloed van het christendom, of toch de katholieke kerk, vanaf de jaren vijftig begon te tanen, ontstond een groot vacuüm. Want de nood aan zingeving is natuurlijk wel altijd gebleven. In de jaren zestig en zeventig en ook later was er een opflakkering van de oosterse filosofieën, en zogeheten new-agesferen, maar die waren net iets te zweverig om bij ons vaste voet aan de grond te krijgen. De westerse filosofie is dat allesbehalve en net bijzonder praktisch, pragmatisch zelfs. Ze kan als een soort kompas in een mensenleven fungeren. En aan wegwijzers hebben we behoefte. Kijk naar het ongelooflijke succes van de gps-systemen tegenwoordig. Wat vinden we het leuk als iemand ons zegt waarheen.” Wordt filosofie de nieuwe religie ? “Dan zou de filosofie zichzelf ondergraven : de wijsbegeerte is net te kritisch om te gehoorzamen aan het strakke keurslijf van een religie.”

De vzw Zeno doet veel meer dan filosofische cafés organiseren. Er zijn ook socratische wandelingen, cursussen, diners pensants, workshops rond filosofie en kunst, socratische gesprekken met volwassenen in bedrijven en filosofische gesprekken met kinderen, zowat Anthones specialiteit. “Tegenwoordig worden kinderen volgens mij te veel ‘verkinderd’. Alsof ze in een andere wereld leven, met eigen wetten, en vooral niet te veel diepgang : ‘Laat ze maar vooral kind zijn’. Maar kinderen zitten nu eenmaal wél met grote filosofische vragen. In mijn gesprekken met kinderen val ik soms steil achterover van wat ze zich afvragen. ‘Hoe weet ik dat ik ik ben’, bijvoorbeeld ? En ook de grote vraagtekens : vanwaar komen we, waar gaan we naartoe ? Het is belangrijk om ze daarbij ernstig te nemen. Om ze duidelijk te maken dat dat inderdaad pertinente vragen zijn, waar wel meer mensen over nadenken. We moeten open kaart spelen met kinderen. Ouders zijn soms bang om kinderen zo in onzekerheden te storten. Alsof onze wereld bestaat uit zekerheden. Dan maak je ze toch alleen maar blaasjes wijs ? Door te filosoferen met hen leer je ze net om te gaan met onzekerheden. En daarbij leren ze te vertrouwen op hun eigen denkvermogen. Heel belangrijk. Dat is ook ons enige streven bij volwassenen : mensen de ruimte geven om hun denken te expliciteren en vertrouwen te krijgen in hun eigen denkvermogen. Zonder academische pretentie. En als een mogelijk houvast in het leven.”

Dat filosofie het leven bij de hand kan nemen, dat werd in andere landen al veel luider van de daken geschreeuwd. Door de Zwitsers-Britse filosoof Alain de Botton bijvoorbeeld. Zijn boek De troost van de filosofie uit 2000 was en blijft een heuse kaskraker en laat zich lezen als een groot filosofisch vitamineboek. De cover vat het opzet veelzeggend samen. Pillenflesjes met opschriften als : Socrates, in te nemen bij impopulariteit, Schopenhauer, in te nemen bij liefdesverdriet of Nietzsche, in te nemen bij moeilijkheden. Voor elk mankementje een filosoof, netjes voorgesneden door De Botton. Herdrukken en enthousiaste lezersreacties kreeg De Botton in overvloed, maar academische filosofen haalden diep verontwaardigd de neus op voor die zogeheten light filosofie. Ten onrechte, vindt Anthone. “De Botton heeft de filosofen behandeld via problematieken waarin mensen zich anno 2005 herkennen, en hij heeft dat goed en degelijk gedaan. Wat ben je met die vele, weliswaar knappe monografieën van en voor academici, die geen mens leest of begrijpt ? Jostein Gaarder heeft met zijn De wereld van Sofie ook geen academisch applaus geoogst, integendeel. Maar intussen hebben wel miljoenen mensen het boek gelezen en zin gekregen in filosofie.”

Geen Prozac maar Plato ?

De opkomst van de praktische filosofie leidde niet alleen tot een horde filosofische levenshandboeken, maar ook tot het fenomeen van de filosofische consulent. Bij zo’n praktische filosoof kun je wijsgerig advies inroepen voor alledaagse vragen of problemen. Bij onze noorderburen hebben intussen een zestigtal filosofen zo’n spreekkamer ingericht, bij ons zijn dat er een vijftal. Al blijken maar twee onder hen – de filosofen Lieve De Nutte en Peter Algoet – er echt intensief mee bezig. In Amerika lijkt de filosofische consulent al goed op weg de nieuwe shrink te worden, zeker sinds het verschijnen van het boek Plato, not Prozac ! (bij ons zachtaardiger vertaald tot Geen pillen, maar Plato !). Het boek is van Lou Marinoff, zowat het Amerikaanse idool van de filosofisch consulenten en voorzitter van de American Philosophical Practitioners Association. De man pleit in zijn boek strijdlustig voor een filosofie als veerkrachtig antwoord op alle mogelijke kwesties, van morele dilemma’s en ethische conflicten op het werk tot relatieproblemen of identiteitscrises. Liever Plato dan Prozac, want therapeuten willen mensen nogal eens een ziekte aanpraten terwijl die er meestal niet eens is. En bovendien situeert de eventuele kortsluiting zich vaak niet in emotionele, maar wel in rationele hoek. Althans zo doceert Marinoff.

In Vlaanderen denken ze er ietwat genuanceerder over. “Met alle respect voor Marinoff, maar een filosofisch consulent kan de psychotherapeut en de psychiater natuurlijk niet vervangen”, meent Lieve De Nutte, een van de vijf Vlaamse filosofisch consulenten. “Een filosoof kan volgens mij wél preventief en aanvullend werken, maar dat gebeurt absoluut niet binnen een therapeutisch kader en heeft geen duidelijk afgetekend traject om tot een welbepaald doel te komen. Ik stel ook geen diagnose, deel geen labels uit. Wel heb ik inderdaad klanten die tegelijkertijd naar de psychotherapeut gaan of gegaan zijn, maar daar nog niet helemaal vonden wat ze zochten. Filosoferen kan in die zin perfect aanvullend werken, omdat we hier niet aan de gevoelsdynamiek sleutelen, maar louter aan de kant van het denken. We gaan er vaak ten onrechte van uit dat we ons alleen op emotioneel niveau kunnen of moeten bijschaven, en we vergeten die denkkant mee te laten evolueren. Zonde. Sommige mensen die hier komen, zitten op rationeel vlak echt vast in vicieuze cirkels en ervaren het als een heuse bevrijding als ze die kunnen doorbreken. Dat is het doel. Mensen opnieuw vrij leren denken. En niet dat wat ze nu al de hele dag door doen : piekeren en tobben. Daarmee verwarren we denken al eens.”

Lieve De Nutte gebruikt opvallend weinig metaforen, drukt zich uit in heldere en bondige zinnen, loopt niet op blote voeten, hult zich niet in hennatatoeages, zit niet in kleermakerszit en heeft haar spreekruimte evenmin lila geverfd of met wierook bewolkt. “Ik weet dat we nogal vlug en onbewust in de hoek geduwd worden van de alternatieve geneeswijzen, de esoterie of oosterse filosofieën en rituelen, en dat huisartsen ons daarom maar mondjesmaat serieus willen nemen. Daarmee hebben we nochtans weinig te maken. We steunen op de westerse filosofie die net bijzonder down to earth is. Maar die terughoudendheid is niet onlogisch. We hebben in Vlaanderen nu eenmaal geen stevige filosofische traditie. Dat filosofie in de humaniora nog altijd geen basisvak is, lijkt me bijzonder veelzeggend.”

De helft van de mensen die bij De Nutte aankloppen, zijn dertigers en veertigers, net zo vaak mannen als vrouwen. “Vaak vanuit een soort intellectuele eenzaamheid bijvoorbeeld, of met ethische vragen, vanuit een hevige bezorgdheid voor het milieu of de maatschappij, maar even goed met een heel concrete, persoonlijke vraag. Zo had ik onlangs een vrouw die gevoelsmatig wist dat ze een punt wou zetten achter haar relatie, maar er niet in slaagde om die beslissing te beredeneren. Zolang dat niet lukte, kon ze de stap niet zetten. Hier, samen met mij, is dat uiteindelijk al na één sessie gelukt. Ik help vooral door andere invalshoeken aan te reiken en door begrippen scherp te stellen. Als iemand twijfelt aan de liefde die hij voelt voor iemand en meer vrijheid verlangt, help ik hem te onderzoeken wat die begrippen nu eigenlijk voor hem betekenen. Door die objectivering kunnen mensen vaak meer afstand nemen en alles vanuit een breder perspectief bekijken.”

Wordt bij elke vraagstelling naar een filosoof verwezen ? “Nee, dat is nog zo’n misvatting. Ik doe absoluut niet aan namedropping en ben al evenmin een aforismenkanon. Het gebeurt, maar dan omdat het echt aansluit bij een specifiek probleem. Een voorbeeld. Mensen maken zich soms zulke ontzettende verwijten over fouten die ze in het verleden gemaakt hebben dat ze de grip op het heden verliezen. Dan haal ik er wel eens Kierkegaard bij, die zei dat het leven achterwaarts begrepen kan worden, maar voorwaarts geleefd moet worden. Het is onzin om jezelf verwijten te maken met de informatie die je nu wel hebt, maar toen – en daar gaat het om – níét. Een filosoof kan zo inderdaad al eens als vertrekpunt dienen. Maar ‘lees eens Kierkegaard’ kan nooit een oplossing zijn. Dat heeft weinig zin als je echt een concreet antwoord zoekt op jouw concrete vraag. Daarin schuilt nu ook net ergens mijn rol : uit de filosofische traditie distilleren wat bij wie als aanknopingspunt kan dienen. Maar nog eens : even vaak komt geen enkele filosoof ter sprake.”

De Nutte omschrijft haar beroep ook al eens als “de mensen de pas op de plaats leren maken”. Dat we eigenlijk liever doorhollen heeft natuurlijk met de aard van het westerse beestje te maken, maar ook, zo meent De Nutte, met angst. “Filosoferen is een oefening in onvanzelfsprekendheid. Jezelf losmaken van wat je dacht te weten, en het met een frisse geest opnieuw bekijken en beredeneren. Voor nogal wat mensen lijkt dat bedreigend : ‘Ik zal in een gat vallen, niet meer functioneren.’ Onzin natuurlijk. Want filosoferen kan dat gat net voorkomen. Natuurlijk moet het wel voorzichtig gebeuren. Wat voor ‘getrainde’ filosofen een prachtig vergezicht is, kan voor iemand anders net een afgrond betekenen.”

Zijn de filosofisch consulenten de nieuwe life coaches ? “Absoluut niet. Life coaches graaien ongetwijfeld wel eens in de filosofische ton, en zolang ze dat met fatsoen doen, heb ik daar niets tegen. Maar omgekeerd heb ik absoluut niet de pretentie om iemands leven te dicteren. Ik poseer niet als geestelijke mentor. Integendeel. De filosofie moet net kritische geesten voortbrengen, die géén voorgekauwde beslissingen slikken.”

Door Guinevere Claeys / Illustratie Arpaïs Du Bois

“De westerse filosofie is bijzonder praktisch, pragmatisch zelfs. Ze kan als een soort kompas in een mensenleven fungeren.”

“Filosoferen is een oefening in onvanzelfsprekendheid. Jezelf losmaken van wat je dacht te weten, en het met een frisse geest opnieuw bekijken en beredeneren.”