Neuze- neuze

Appeltaart, de leren jekker van je eerste vriendje, een bos in de regen… Als dit bekende geuren zijn, werkt je vijfde zintuig naar behoren. Je bent in staat te ruiken. En dat heeft zo zijn nut.

Marianne Meire / illustraties Stief Desmet

Verdacht voedsel heeft een reukje dat we opmerken vóór we proeven. Het is onze neus die verklikt dat er in de keuken iets aanbrandt. En juist omdat we over deze alarmbel beschikken, wordt aan reukloos aardgas een geurtje toegevoegd opdat we lekken zouden opmerken. Net zoals de vier andere zintuigen heeft de reukzin een paar oerfuncties. De eerste en misschien wel de belangrijkste is waarschuwen voor gevaar. De instandhouding van de soort is een tweede. Dieren gebruiken hun neus voor de voortplanting. Mannetjes besnuffelen vrouwtjes om uit te vinden of zij vruchtbaar zijn. Mensen hebben dit vermogen verloren, al blijven neuzen erotische instrumenten. Vrouwen kunnen met hun lichaamsgeur de aandacht van mannen trekken. Wanneer ze hun pasgeboren kind borstvoeding geven, zouden ze daarentegen een geur afscheiden die mannen afschrikt. In beide gevallen gaat het om subtiele signalen waarvoor we gedeeltelijk een verklaring kunnen zoeken in de werking van bepaalde geurstoffen uit de zweetklieren, de feromonen. Insecten, die elkaar door hun geringe omvang voortdurend mislopen, kunnen zonder deze geurstoffen niet overleven. Vlinders bijvoorbeeld zijn door feromonen in staat potentiële partners van op kilometers afstand naar zich toe te lokken. Ook mensen lopen in een wolk van feromonen, mannen in andere dan vrouwen. Ze worden aan de omgeving afgegeven en zijn in staat de zintuigen van soortgenoten te prikkelen. De waarneming ervan gebeurt onbewust. Maar inademing stimuleert bepaalde receptoren in ons lichaam, die op hun beurt onze gemoedstoestand en ons gedrag kunnen sturen. Het is niet uitgesloten dat andermans feromonen een vuurtje onder je libido stoken. Maar stel je hier niet te veel bij voor. In het complexe proces van de voortplanting spelen heel andere factoren dan een neusvol feromonen. Het weinige onderzoek dat ernaar werd verricht, deelt deze lokkers maar een uiterst onbelangrijk rolletje toe. Dat ze de nietsontziende, plots oplaaiende passie tussen quasi vreemden zouden verklaren, moet eerst maar eens worden bewezen. Maar er zitten wel interessante denkpistes aan vast.

Is het bijvoorbeeld niet mogelijk dat bepaalde substanties uit feromonen overeenkomen met bepaalde subtiliteiten in parfum ? Parfum heeft een onmiskenbaar erotisch element. Het maakt ons aantrekkelijk voor het andere geslacht. Misschien vindt ooit iemand de ultieme formule van een goedje waarmee we ons maar hoeven te besprenkelen, zodat iedereen die we willen aan onze voeten ligt. Je herinnert je misschien die akelige parfumeur uit Süskinds bestseller ( Het parfum), die er na ettelijke moorden in slaagt om van de lichaamsgeur van verschillende meisjes één concentraat te maken. Wanneer hij zich ermee besprenkelt, verandert de wraakzuchtige menigte die zijn terechtstelling komt bekijken in een wulpse, verliefde massa. Tijdens de wilde orgie die losbarst, maakt hij zich uit de voeten. Met zijn perfecte lichaamsgeur komt hij evenwel niet ver. De mensen raken zo op hem verlekkerd dat ze hem uiteindelijk met haar en huid opvreten.

Genot is de derde functie van de reukzin. Aangename geuren opsnuiven, is een positieve gewaarwording. We parfumeren ons in de eerste plaats met onze lievelingsgeuren omdat we dat zelf prettig vinden. We genieten met onze neus.

Prof. Paul Van Cauwenberge (UZ Gent) : ?De meeste mensen realiseren zich amper hoe belangrijk hun reukorgaan is. Tot ze het verliezen. De kwaliteit van het leven wordt op dat ogenblik sterk aangetast. Het proeven van eten bijvoorbeeld is voor 90 % ruiken !? Vrouwen gebruiken hun neus anders en beter dan mannen. Zij zouden bijvoorbeeld veel meer in staat zijn mannelijke geur te onderscheiden dan dat mannen een vrouwelijke geur kunnen ontdekken. Misschien omdat ze hun instincten beter weten te benutten ? Omdat zij het voortbestaan van de soort moeten garanderen en zich zo beter moeten beschermen ? Het vrouwelijke reukzintuig is verbonden met de menstruatiecyclus, en als de vrouw ovuleert, ruikt zij het scherpst. Vrouwen hebben misschien ook een betere neus omdat zij zich trainen in het ruiken en besnuffelen. Want net zoals we muziek kunnen leren, kunnen we de waarneming van de geuren om ons heen perfectioneren. De plek waar de geurcellen zitten, is bij iedereen even groot (een hond heeft honderd keer meer geurcellen), maar wat ons brein er verder mee doet, daar baart oefening kunst.

Hoe werkt ons reukorgaan ? In het dak van de neusholte zitten enkele vierkante centimeters reukslijmvlies. Daarop bevinden zich geurcellen met receptoren die specifieke geurstoffen kunnen registreren. Elke geurstof, of die nu komt van een bloem of van een hondendrol, heeft een moleculaire structuur die past op één specifieke receptor in de neus. Elke geurcel heeft meerdere receptoren en kan dus meerdere geuren registreren. De zintuiglijke prikkel gaat vervolgens via een centrale zenuwbaan door het schedelbeen naar de hersenschors, waardoor we de geur ook bewust gewaarworden.

Paul Van Cauwenberge : ?Niet iedereen ruikt even goed, sommige mensen ruiken zelfs helemaal niets. Om verschillende organische redenen. De zenuwvezels die instaan voor de reukzin, zijn de kortste die we hebben. Ze kunnen gemakkelijk worden afgerukt. Een van de meest voorkomende oorzaken van reukverlies is een hersentrauma. Zelfs een banale hersenschudding kan de zenuwen die de geurprikkels vervoeren, definitief beschadigen.? Of de geurcellen in het slijmvlies kunnen worden aangetast. Zo kan een virale infectie onomkeerbare schade aanrichten. Soms wordt de reukzin belemmerd door neuspoliepen of door chronische sinusitis. Minder dramatisch zijn tijdelijke neusaandoeningen zoals verkoudheden, die beletten dat geuren de geurcellen bereiken. Of droog slijmvlies waardoor geurstoffen geen ?aansluiting? vinden op de receptoren. Deze morfologische tekortkomingen zijn meestal van voorbijgaande aard. Dat is niet altijd het geval voor hersenaandoeningen zoals tumoren, die ondanks het goed functioneren van het reukorgaan in de neus bewuste reukgewaarwording uitsluiten.

De reukzin kan ook afnemen. Rokers bijvoorbeeld ruiken minder doordat hun slijmvliezen gezwollen zijn en door de toxische inwerking van sigarettenrook op de zenuwvezels. Wie stopt met roken, merkt meteen dat hij beter ruikt. En in deze wereld valt er wat op te snuiven.

Mensen die beroepshalve met onaangename luchtjes worden geconfronteerd, krijgen hulp van moeder natuur. De zenuw die reuksignalen naar de hersenen stuurt, raakt vermoeid. Dit verklaart waarom bijvoorbeeld verpleegsters na een tijdje de lichaamsgeuren van sommige zieken niet meer als storend ervaren. Of het gemak waarmee landbouwers met mest rondrijden. Uiteraard mag een bepaalde drempel niet worden overschreden, maar aan onaangename geuren kan je zo wennen dat je ze letterlijk niet meer ruikt.

Er zijn waarschijnlijk evenveel geuren als er mensen zijn, niemand heeft ze ooit geteld. In principe zijn ze onbegrensd, want elke nieuwe synthetische stof die wordt ontdekt, brengt ook een nieuwe geur mee. Alle geuren categoriseren, is niet echt realiseerbaar.

Parfumeur Hugo Collumbien : ?Men probeert het met de parfums. Maar die zijn daar veel te complex voor, samengesteld uit verschillende reukstoffen met elk een andere vluchtigheid. Parfum evolueert, verdampt. Het geheim van een goed parfum is een harmonisch verloop, waarin verschillende noten op elkaar aansluiten. De karakteristieke geur van het parfum moet echter gedurende de hele verdampingsfase waarneembaar blijven. Juist door zijn vluchtigheid is parfum moeilijk te klasseren, het ene moment komen de bloemen door, het volgende de amber.?

Geuren roepen associaties op, meestal onbewuste. Je kan van een geur houden zonder te weten waarom. En het is even moeilijk om uit te leggen waarom je bepaalde geuren afstotelijk vindt. We denken er weinig bij na. Het gros van de mensheid heeft zijn reukzin amper ontdekt.

Hugo Collumbien : ?Sterke geuren zoals die van koffie in een branderij ‘realiseren’ we ons meestal wel. De subtiele geur van boomstammen op een voorbijrijdende vrachtwagen zullen we eerder onbewust ruiken. Parfumeurs hebben een groot associatievermogen. Zij kunnen geuren herkennen en in verband brengen met vroegere ervaringen. Aan hun neus is verder niks speciaals. Het is net zoals die van jou en mij een instrument dat reuksignalen doorstuurt naar de hersenen. Wat zich daar afspeelt, maakt het onderscheid. De hersenen van een parfumeur zitten als het ware continu te wachten op een reuksignaal. Wat binnenkomt, wordt in een fractie van een seconde onderzocht, vergeleken met vroegere reukervaringen en geïdentificeerd.? Een leuk spelletje, je moet het ook eens proberen. Want als geuren associaties oproepen, dan is het toch maar een stapje naar het creëren van sfeer waarin je je goed voelt ? Kijk hoe lekker je ontspant in bad, omgeven met de welriekende dampen van je lievelingsolie. Maar let op met wat je na het baden achter je oren wrijft.

Hugo Collumbien : ?Dat parfum wordt samengebracht met je lichaamsgeur. Net zoals in de muziek is er harmonie of dissonantie. Wie een parfum kiest dat helemaal in harmonie is met de eigen geur, kan fantastische resultaten bereiken. De geuren exalteren elkaar. Het kan echter ook omgekeerd, en dan ontstaat er dissonantie. Van dergelijke regelrechte catastrofes kennen we allemaal voorbeelden !?