Juwelen vertellen

Het is van alle tijden en mensen doen het om verschillende redenen : juwelen dragen. Om te behagen, om hun sociale status uit te drukken, om zich te conformeren, te rebelleren, om zich beter te voelen. De tentoonstelling “Sieraad Symbool Signaal” belicht de symboolwaarde van juwelen.

TRUI MOERKERKE

Nicole Van Goethem bezorgde een ring met groene glassteentjes. Een “prul” zonder waarde, maar met deze ring aan haar hand won ze het filmfestival van Annecy, twee jaar later een oscar in Hollywood. Geertrui Daem heeft een speciale band met koperen oorbellen die ze in Joegoslavië van rondtrekkende zigeuners kocht. Een hanger met een vredesduif beëindigde een ruzie tussen Brigitte Raskin en tekenaar Gal.

Deze en nog enkele andere juwelen en verhalen, vormen de speelse afsluiter van de tentoonstelling Sieraad Symbool Signaal die tot 15 oktober in Antwerpen loopt.

“Het waarom van de dingen boeit me. Ook van juwelen. Waarom dragen mensen in een bepaalde periode zo’n juweel ? Waarom dragen andere volkeren iets anders ? Wat vertelt een juweel over de persoon die het draagt ? ” Jan Walgrave is de samensteller van Sieraad Symbool Signaal. Uit (internationale) kollekties van musea en privé-verzamelaars, bracht Walgrave meer dan 300 juwelen bijeen om de symbool- en signaalwaarde van juwelen toe te lichten. “Een expo met een overzicht van de symboliek van juwelen, was nog niet georganizeerd, ” vertelt de samensteller. “De studie verliep vrij moeizaam. Het was een kwestie van puzzelen : stukken uit artikels en boeken her en der. “

De tentoonstelling werd opgesteld zonder een afbakening in tijd en ruimte, “omdat de zo diverse redenen waarom mensen zich met juwelen omhangen, van alle tijden en van alle rassen zijn. ” De expo streeft dan ook geen volledigheid na, dat zou onmogelijk zijn, maar onderhoudt de bezoeker via een aantal tema’s (het juweel als statussymbool, als teken van macht, als amulet en talisman, religieuze juwelen, trouwjuwelen…) over de symboolwaarde van juwelen. Of hoe juwelen verhalen vertellen.

Een verlovingsring (diamant, want diamonds are forever) en een trouwring zijn in onze maatschappij waarschijnlijk de bekendste “symbolische” juwelen, met een voor iedereen duidelijke betekenis. In een hartvormig juweel zien we een blijk van liefde, in een ringetje door de neus een teken van verzet tegen de burgermaatschappij.

Maar de symboolwaarde van juwelen was ooit veel rijker. Jan Walgrave noemt het in de tentoonstellingscatalogus één van de historische verworvenheden van onze kultuur.

De mens heeft altijd juwelen gedragen. Op basis van de “natuurlijke selektie”-teorie van Charles Darwin kan nog een stap verder gegaan worden : het dragen van juwelen is al begonnen bij hogere diersoorten. Mannetjesdieren geven met hun natuurlijke tooi de manen van de leeuw, de veren van de pauw signalen over macht en voortplantingszin. Nu nog worden bij veel volkeren meer juwelen gedragen door mannen dan door vrouwen. Jan Walgrave stelt dat juwelen in het begin een mannenzaak waren. Een halssnoer van luipaardtanden bijvoorbeeld, is misschien wel het eerste type juweel ooit gedragen. Daarmee toont de stoere jager aan dat hij en niemand anders het roofdier overwonnen heeft. Als hij die tanden doorgeeft aan een vrouw, wordt ze zijn bezit. Voor volkeren die geen geschreven taal kennen, is een juweel een kommunikatiesysteem, het duidt iemands positie in de gemeenschap.

Maar ook in “modernere” kulturen is het dragen van juwelen een kommunikatievorm. Ze getuigen van politieke of geestelijke macht (een kroon, een skepter, een wapenschild…), van rijkdom (kostbare materialen), van liefde.

Natuurlijk kunnen juwelen vaak als mooi bestempeld worden. De mens, als een kronisch ijdel wezen, had snel door dat juwelen mooier maakten. Het verwondert Walgrave niet dat juwelen zo populair zijn : zichzelf mooi maken en zichzelf bevestigen in een bepaalde status, behoren tot de belangrijkste bezigheden van de mens.

Als juwelen status uitdrukken, moeten ze rijkdom uitstralen. Vandaar het gebruik van zeldzame, dure materialen. Sinds de middeleeuwen verzette de Kerk zich tegen het overdadig dragen van juwelen verleidelijke werktuigen van de duivel maar de pronkzucht aan de Europese hoven was niet te stuiten. Vooral niet toen met de ontdekkingstochten enorme hoeveelheden edele metalen en edelstenen werden ingevoerd. In het maniërisme van de tweede helft van de zestiende eeuw, toonden edelsmeden hun virtuositeit : met gedreven en gegoten figuurtjes, email en een uitgekiend evenwicht van verschillende edelstenen. Later worden de edelstenen zelf het belangrijkste element. Bepaalde stenen werden alleen om hun amuletwaarde gedragen : als behoeder tegen onheil, om vijanden te ontmaskeren, om vleselijke lusten in bedwang te houden. Vandaag bestaat er in het zog van de new-age-beweging een vernieuwde belangstelling voor de “kracht” van edelstenen. De Belgische ontwerpster Lize Mommaerts bijvoorbeeld, werkte dit seizoen met halfedelstenen en stopte bij elk juweel een briefje met uitleg over de werking van de steen. Juweliers krijgen meer vragen naar stenen met geneeskracht. Walgrave ziet hierin het bewijs voor de vernieuwde aandacht bij de keuze van een juweel een trend die hij alleen kan toejuichen , al is de funktie van een juweel niet meteen hetzelfde als de symboolwaarde.

Ook exotische juwelen worden samengesteld uit kostbare materialen : neem nu schelpen die via gevaarlijke expedities aangevoerd worden, of glaskralen. Het is wel opvallend dat de meeste Afrikaanse islamvolkeren zeker de Toeareg niet met goud werken. Allah luistert pas, als de gelovige tijdens het bidden z’n rijkdom aflegt.

Bij niet-westerse volkeren, zijn juwelen trouwens zeer belangrijk en moeilijk te scheiden van andere “tooisels” als tatoeages en kledij. Het vaak bonte geheel, is hun sociaal “visitekaartje”, niet los te bekijken van andere symbolisch geladen objekten en rituele handelingen.

Vandaar komen we bij de afbakening van het begrip juweel. De Dogon hangen wat wij juwelen noemen rond hun huis, voor hen zijn het eerder sakrale objekten. Op de tentoonstelling staan ook fraaie snuifdoosjes, parfumkokers, pijpekoppen en naaldekokertjes te kijk. Wat is een juweel en wat niet ? Die vraag wilde de samensteller graag open laten.

Sieraad symbool signaal, Koningin Fabiolazaal (Provinciaal Veiligheidsinstituut), Jezusstraat 28, 2000 Antwerpen. Van 9 juni tot 15 oktober, telkens van 10 tot 17 uur, op woensdag tot 21 uur. Gesloten op maandag. Tickets kosten 200 frank, een gezinsticket 300 frank. Bij aankoop van de catalogus (288 blz., 980 fr.) worden twee gratis tickets gegeven.

Barokstrikhanger uit het midden van de 17de eeuw, waarschijnlijk Hongaars. De hanger van goud, robijn en email is een statusjuweel met amuletwaarde.

Bronzen ruiterring van de Dogon (Mali). Het is een belangrijk attribuut : de geestelijke leider houdt hem in bewaring en geeft hem aan de militaire leider tijdens zijn rituele gebeden.

Boven : paternoster met amuletten, uit de 18de – 19de eeuw (Beieren en Oostenrijk). Linksonder : Dame Edna, beladen met juwelen en zelfs een “juweel” van een bril. Rechtsonder : “Tengkolok” of koninklijke hoofdband (1957), Maleisië. De vouwstijl van de hoofdband duidt aan uit welke lidstaat de regerende vorst komt.