Duet op het slappe koord

“De l’amitié entre un homme et une femme ?” siste mijn groottante Agnes, die nog bij rijk volk gediend had, “Ça n’existe pas !” De ‘pas’ kreeg een nadruk die hem op een pistoolschot deed lijken. Twintig jaar later ruik ik nog steeds een kruitlucht als ik de mogelijkheid van vriendschap tussen man en vrouw overweeg.

Destijds bestond mijn leefwereld uit Action Man, stripverhalen en een spel dat Dokter Bibber heette en blijkbaar nog altijd verkocht wordt. O zalige, seksloze rust van de prepuberteit, al moet ik toegeven dat zelfs de vriendschap tussen Jommeke en Rozemieke al een vaag soort erotiek in zich droeg. Pas later kwam ik erachter dat vriendschap tussen man en vrouw een kwestie is waarover niet alleen mijn groottante Agnes en de tooghangers in café Chez Jules zich al hadden bezonnen. Grote schrijvers, geleerde filosofen en populaire filmmakers braken zich daar het hoofd over, met wisselend succes.

In de verhalenbundel Dubliners van James Joyce bijvoorbeeld staat het wonderlijke verhaal Een pijnlijke zaak, geschreven in een uitermate geserreerde stijl. Hoofdpersonage is een zekere James Duffy, die vriendschap opvat voor de getrouwde Mrs. Sinico. Ze lenen elkaar boeken en brengen vele avonden samen door, gestolen uren die volgens Duffy aanvoelen “als een warme voedingsbodem voor een exotische plant” : “Vaak liet ze de duisternis over hen komen en stak ze het licht niet aan. De donkere, intieme kamer, hun alleen-zijn, de muziek die nog in hun oren naklonk, verenigde hen. Die vertrouwdheid bracht hen in verrukking, sleep de scherpe kanten van zijn karakter glad, gaf warmte aan zijn gevoelsleven.”

Als ze tijdens een van die bijeenkomsten weer eens geestelijk zitten te versmelten, grijpt Mrs. Sinico echter onverwacht hartstochtelijk Duffy’s hand en drukt die aan haar wang. Duffy reageert als door een horzel gestoken ; hij is zo verrast dat hij haar een week niet meer wil zien. Na ampel beraad besluit hij zelfs de vriendschap te beëindigen. “Iedere band”, zegt hij, “is een band van verdriet.” Twee maanden daarna noteert hij de volgende droefgeestige oneliner : “Liefde tussen mannen onderling is onmogelijk omdat er geen seksuele omgang mág zijn, en vriendschap tussen man en vrouw is onmogelijk omdat er seksuele omgang moét zijn.”

Wat met de lelijke vrouwen ?

Dubliners verscheen in 1914. Vijfenzeventig jaar en twee wereldoorlogen later, in 1989, werden de slaagkansen van vriendschap tussen man en vrouw echter nog niet veel positiever geëvalueerd. Getuige daarvan de film When Harry met Sally, die vooral bekend werd door de fameuze restaurantscène waarin Sally Albricht ( Meg Ryan) haar vriend Harry Burns ( BillyCrystal) op zeer overtuigende wijze laat horen waaraan hij zich mag verwachten mocht ze ooit onverhoopt in zijn bijzijn tot een orgasme komen. Belangwekkender is echter de volgende dialoogflard uit die film :

Dat zinnetje bleef nazinderen en kreeg maatschappelijke weerklank. In de late jaren tachtig werd het onderwerp vaste prik in talkshows, tijdschriftartikelen en gesprekken tussen jonge mensen tout court. De film werd een cultureel referentiepunt voor romantische komedies en conflicten tussen de seksen.

“Wat met de lelijke vrouwen ?” probeert Sally nog in dezelfde prent. “Die willen we ook nog wel pakken”, slaat Harry haar hoop op een testosteronluwe wereld prompt de bodem in. Daar vergaloppeert hij zich volgens mij wel een beetje. Mannen mogen dan wel – zoals het gadget dat ik in een winkel van fopartikelen zag – pikken op een springveer zijn die vrolijk verderhobbelen zolang ze opgewonden zijn, toch springen de meesten van ons heus niet op alles wat beweegt. Dat is dan ook meteen de mooiste garantie voor vriendschap tussen de geslachten die niet ontaardt in seks : een man en een vrouw die elkaar compleet onaantrekkelijk vinden. Zonder veel risico’s kunnen zij hand in hand de verraderlijke schemerzone tussen vriendschap en liefde betreden.

Ideaal in dat opzicht is natuurlijk de vriendschap tussen een vrouw en een homo (of tussen een man en een lesbienne, al schijnt dit laatste aanzienlijk minder voor te komen). Sinds Rupert Everett als ‘ Robert’ Madonna’s zielsverwant werd in The next best Thing, zijn dergelijke vriendschappen trouwens – vaak tot spijt van hanige heteromannetjes – erg hip. ( Lees ook ‘Alles delen behalve het bed’, p.64)

Veilig zijn ze ongetijfeld, hoewel “de seks” zelfs hier al eens roet in het eten kan gooien. Zoals bij die vriendin van mij, die een jarenlange vriendschap had met een buitengewoon grappige en absoluut niet opdringerige man. Tot ze verliefd op hem werd, en hij lachend antwoordde dat hij die gevoelens helaas niet kon beantwoorden. Hij was de herenliefde toegenegen. “Eerst was ik erg kwaad op hem”, zegt ze. “Ik voelde mij bedrogen. Waarom had hij dat niet eerder gezegd ? Maar toen bedacht ik dat hij dat eigenlijk niet hoéfde te zeggen vermits hij me puur als vriendin had gezien. Ik heb ervoor gekozen om het goede dat we deelden te bewaren. We zijn nog steeds de beste maatjes nu.”

Bevriend met Plato

“Naar de leer van Plato”, zegt het woordenboek over de platonische liefde, alsook dat het hier een “zuiver geestelijke liefde” betreft, zonder een zweem van zinnelijkheid. Naast de platonische liefde bestaat er, steeds volgens Van Dale, ook een platonische maaltijd, waarbij meer geredeneerd wordt dan gegeten, en zelfs platonische wensen, waarvan men niet verwacht dat ze vervuld kunnen worden. Die Plato : hoewel een groot filosoof, kan het niet echt een vrolijke Frans zijn geweest.

Zo’n platonische vriendschap wordt ingewikkelder als man en vrouw zich wel degelijk tot elkaar aangetrokken voelen. “Dan ontstaan seksuele verlangens die de aanvankelijke platonische relatie gecompliceerder maken,” zegt de Gentse psychologe Liliane van Broeck, die in haar praktijk af en toe met vriendschappen te maken krijgt die het breek- ijzer voor een huwelijk werden. “Factoren als uiterlijk, zintuiglijke indrukken enz… zijn niet alleen mee bepalend voor de partnerkeuze, maar maken ook het verschil bij de beslissing of je al dan niet met iemand een praatje wil maken. Als je elkaar totaal niet aantrekkelijk vindt, zul je meestal ook geen vrienden worden. De grens tussen vriendschap en liefde kan uitermate vaag zijn.”

Zitten de vrienden beiden in een hechte relatie en komen ze seksueel elk bij hun partner aan hun trekken, dan is er nog geen reden tot gejammer. De kans is groot dat de sensualiteit in hun vriendschap niet verder gaat dan dat prikkelende, zinderende dat nu eenmaal de contacten tussen mannen en vrouwen kruidt. “Toch blijft het gevaar altijd aanwezig dat er vroeg of laat seks bij komt”, zegt van Broeck. “Dit risico wordt acuter tijdens de zogenaamde transitiefases. Bij de geboorte van een eerste kind, bijvoorbeeld. De vader voelt zich in de steek gelaten, zoekt troost bij zijn goede vriendin. ‘Ik doe daar niet veel kwaad mee’, is dan de rationalisatie waarmee hij zichzelf sust. ‘Mijn vrouw heeft nu toch geen zin in seks. Ik zal haar maar wat ontzien.’ Nog zo’n typische transitiefase is le démon du midi, de midlifecrisis. Vaak lijkt de beste vriendin zo’n man op dat moment beter te begrijpen dan de vrouw die de moeder van zijn kinderen is. Ze kan een echte soulmate zijn, naar wie hij om vier uur ’s nachts belt als hij erdoor zit. ‘Misschien past ze veel beter bij mij dan de vrouw met wie ik twintig jaar geleden toevallig in een huwelijk ben gesukkeld’, is dan vaak de interne dialoog die zich afspeelt in zijn hoofd.”

“Vriendschap tussen man en vrouw is mogelijk als beiden dezelfde motieven hebben,” aldus nog de psychologe. “Moeilijk wordt het als een van beide andere drijfveren gaat koesteren. Een buitengewoon oncomfortabele situatie ontstaat bijvoorbeeld als een van de vrienden – laten we er nu even van uitgaan dat het de vrouw is – gewoon op vriendschap uit is terwijl de ander – de man dus – er een verborgen agenda op nahoudt en zich onder het mom van vriendschap bij haar in bed hoopt te werken. Grote kans dat hij in een beklagenswaardige toestand terechtkomt, als gefrustreerde sater die geilt op een vrouw die in hem niet meer dan een goede kameraad ziet en zich uiteindelijk toch weer verliest in de armen van iemand voor wie ze meer chemistry voelt. De steun en toeverlaat, het maatje met wie het goed praten was, blijft dan verbitterd achter.”

Als therapeute blijft van Broeck er dus van overtuigd dat vriendschap tussen man en vrouw grote risico’s kan inhouden. Toch geeft ze toe dat ze zelf ook een paar hechte vriendschappen met mannen heeft, die al meer dan twintig jaar duren zonder dat er tot dusver iets erotisch van kwam. “Zoals de slotzin van de film Casablanca“, mijmert ze : ” This could be the beginningof a beautiful friendship. Een zin die vatbaar is voor veel interpretaties.”

Simpel als een perpetuum mobile

Je zou verwachten dat vriendschap tussen man en vrouw anno 2003 niet echt een probleem meer is, nu beide seksen van wieg tot werkvloer samen opgroeien. Toch staan velen er nog even wantrouwig tegenover als wijlen mijn groottante Agnes. Ook populaire cultuuriconen dragen nog altijd dezelfde somberende boodschap uit als de grote James Joyce in zijn tijd, zij het dan verpakt in een luchtiger kleedje. In Ally Mc Beal, bijvoorbeeld, strooit Richard Fish, de patser die dol is op – bij voorkeur gerimpelde – onderkinnen van oudere vrouwen, gul zijn vermeende wijsheden in het rond. Een van die Fishisms is, jawel, dat elke vriendschap tussen man en vrouw gebaseerd is op het feit dat hij met haar naar bed wil.

Zo’n vriendschap zal dan wel een hoogstandje blijven dat nog het best te vergelijken valt met een perpetuum mobile : hoewel de natuurwetten ons dicteren dat het amper kan bestaan, is de gedachte alleen al zo fascinerend dat we ze nauwelijks uit ons hoofd kunnen bannen. Zeker is dat vertrouwen, zoals bij elke vriendschap, ook bij de vriendschap tussen man en vrouw een belangrijke rol speelt. De zekerheid voor een vrouw dat haar beste vriend haar niet probeert te versieren als ze een glas te veel op heeft, bijvoorbeeld. De wetenschap dat hij tot het selecte groepje mannen behoort bij wie een beetje lust juist het béste naar boven haalt. Als dat vertrouwen er is, kan vriendschap tussen man en vrouw – excuse-moi, chère tante – het hart verheffen en de ziel verlichten. Ze geeft cachet aan het leven en beïnvloedt zelfs nachtrust en spijsvertering in gunstige zin. Terzelfder tijd blijft ze even mysterieus en onvatbaar – maar daardoor juist ook zo boeiend – als het verzonken continent Atlantis of de beelden op het Paaseiland.

Gelukkig hoeft een dergelijke vriendschap in het echte leven niet even hartverscheurend af te lopen als in dat verhaal van James Joyce, dat mij bij herlezing nog altijd doet huiveren : jaren later verneemt Mr. Duffy uit zijn krant dat zijn voormalige vriendin koelbloedig onder de trein uit Kingstown is gelopen. In de volslagen, nachtelijke stilte wordt hij zich pas goed van zijn eenzaamheid bewust : “Een menselijk wezen had hem liefgehad en hij had haar leven en geluk geweigerd ; hij had haar veroordeeld tot ellende, tot een ellendige dood. Niemand had hem nodig. Hij was uitgesloten van het feest dat leven heet.” n

Harry : “Je begrijpt natuurlijk dat we nooit vrienden zullen kunnen zijn.”

Sally : “Waarom niet ?”

Harry : “Wat ik bedoel is dat – en beschouw dit niet als een avance – mannen en vrouwen geen vrienden kunnen zijn omdat de seks er altijd tussen zit.”

Sally : “Dat is niet waar. Ik heb een paar mannelijke vrienden en daar komt geen seks bij kijken.”

Harry : “Die heb je niet.”

Sally : “Die heb ik wel.”

Harry : “Je dénkt maar dat het zo is.”

Sally : “Dus volgens jou heb ik seks met hen zonder dat ik het weet ?”

Harry : “Nee, ik bedoel dat ze stuk voor stuk seks met je zouden wíllen hebben.”

Sally : “Maar nee !”

Harry : “Jawel !”

Sally : “Hoe weet jij dat ?”

Harry : “Omdat geen enkele man bevriend kan zijn met een vrouw die hij aantrekkelijk vindt. Hij wil altijd seks met haar hebben.”

Tekst Jean-Paul Mulders l Illustratie Arpaïs Du Bois

“Als je elkaar totaal niet aantrekkelijk vindt, zul je meestal ook geen vrienden worden. De grens tussen vriendschap en liefde kan uitermate vaag zijn.”

“Een buitengewoon oncomfortabele situatie ontstaat bijvoorbeeld als een van de twee gewoon op vriendschap uit is terwijl de ander er een verborgen agenda op nahoudt en zich onder het mom van vriendschap het bed in hoopt te werken.”