De tijd wint vel

Dichtsmeren, opvullen, wegschaven, gladstrijken… Als je de promopraatjes van de esthetische sector mag geloven, hoeft niemand nog te rimpelen of uit te zakken. Maar kunnen we de klok echt terugdraaien of blijft huidverjonging wat het op het eerste gezicht lijkt: een contradictio in terminis?

Linda Asselbergs / Illustratie Tina Vandormael

Wie was het ook alweer die beweerde dat je op je veertigste het gezicht hebt dat je verdient? Was dat Oscar Wilde niet? Die van Dorian Gray en zijn portret dat alsmaar ouder en lelijker werd. Of nee, de geestelijke vader van Big Brother, George Orwell. Wedden dat hij die uitspraak deed toen hij vlak na nieuwjaar een kritische blik in de spiegel wierp? Want verdraaid, wat kan het kille winterlicht meedogenloos zijn na een paar dagen slaaptekort en feestelijk drankmisbruik. Nu ja, het enige dat erger is dan oud worden is niét oud worden, zullen we maar denken.

Anderzijds zijn er van die mensen op wie de tijd geen vat schijnt te hebben. Neem nu Babette Cremer,aan wie een Hollands blad onlangs een uitgebreide fotoreportage wijdde. Achtenveertig jaar, waarvan meer dan vijfentwintig jaar aan de zwier met eeuwig woelwater Jan Cremer. Zoiets moet sporen nalaten, denk je dan. Goed, papier en de trukendoos van de fotograaf zijn verduldig en het feit dat Babette de fysiek van een Zweeds topmodel heeft, helpt natuurlijk ook. Maar toch, zo’n strakke kaaklijn en puntgave porseleinen huid, daar zouden veel middelbare dames bij wijze van spreken een arm en een been voor over hebben. Of op zijn minst een raadpleging bij de huidspecialist.

Een huidspecialist als Serge Coopman, bijvoorbeeld. Studeerde dermatologie en biochemie en werkte aan de universiteiten van Antwerpen, Leuven en Boston ( Harvard). Publiceerde verscheidene dermatologische tekstboeken, waaronder onlangs het naslagwerk Heelhuids. Een boek over rimpels en rare vlekjes dat er aantrekkelijk uitziet, faut le faire. En dat nog lekker wegleest ook, dankzij de niet van humor gespeende no-nonsensestijl. Maar bovenal geeft het boek een duidelijk antwoord op allerlei pertinente vragen over huidverzorging, veel voorkomende aandoeningen en de zin en onzin van innovatieve trends in de bestrijding van huidveroudering.

Ter voorbereiding van een gesprek met de arts lees ik er alvast het hoofdstuk over de ouder wordende huid op na, geïllustreerd door enerzijds een foto van een paar blije, goed geconserveerde bejaarde dames onder een zonneklep en anderzijds van Keith Richards en geestesgenoten, oudere rockers met een kop als een omgeploegd bietenveld. Want ook bij veroudering is er goed en slecht nieuws. Eerst het slechte: er is geen ontsnappen aan. Zelfs op private, niet aan de elementen blootgestelde plekken als je billen en de binnenkant van je bovenarm wordt de huid door het natuurlijke verouderingsproces dunner, droger en bleker. Door een resem factoren – de afname van bestanddelen van de lederhuid, het effect van herhaalde spierbewegingen, de zwaartekracht en wijzigingen in de onderhuidse vetverdeling – ontstaan er bovendien rimpels, groeven en plooien, naast allerhande goedaardige, maar minder appetijtelijke aangroeisels. Dat de natuur wreed is, zei u? Welnee, gewoon praktisch. Vanaf een jaar of veertig, vijfenveertig is onze nuttige functie in het leven, de voortplanting, in principe immers vervuld. Biologisch gesproken is er dus nog bitter weinig reden om er begerenswaardig uit te zien. Integendeel zelfs: het zou alleen maar complicaties veroorzaken. Met andere woorden, zoals het biologische klokje thuis tikt, tikt het nergens: de natuurlijke huidveroudering is grotendeels erfelijk bepaald en daar is akelig weinig aan te doen.

Alsof het nog niet erg genoeg is, belaagt ook de boze buitenwereld ons kwetsbare vel. Aan sommige invloeden zoals milieuvervuiling, elektromagnetische straling en de industriële voedselproductie met pesticiden, PCB’s en andere rommel valt moeilijk te ontkomen. Maar ook stress en een hectische levenswijze, een eenzijdig junkfooddieet of te weinig lichaamsbeweging laten sporen na. Dingen waar je – en dit is het goede nieuws – wél wat aan kunt doen. En dan hebben we het nog niet over de grootste huidbedervers van allemaal gehad: de zon, roken en alcohol. Doet deugd natuurlijk, zo’n zonnebad op je bleke wintervel, maar overdrijf en er komt geen eind aan de ellende: fijne rimpels, diepe groeven, een slappe, lederachtige structuur, onregelmatige pigmentatie, bruine vlekken, uitgezette bloedvaatjes, roodbruine verkleuringen aan de zijkant van de hals, een verhoogde vatbaarheid voor blauwe plekken, ruwe , rode vlekken die een voorbode kunnen zijn van huidkanker.

Over het effect van roken kunnen we kort zijn. Does cigarette smoking make you old and ugly? luidde de titel van een reportage in de AmericanJournal of Epidemiology. Het antwoord was een volmondig yes. Alcohol doet de bloedvaten dan weer uitzetten en bevordert dus couperose en spataders. Bij mannen heeft het bovendien een negatief effect op het testosteronhormoon. Aangezien roken bij vrouwen een anti-oestrogeenwerking op de huid heeft, zou je volgens Coopman kunnen stellen dat drinken een man minder man maakt en roken een vrouw minder vrouw, wat dan weer niet als een pleidooi voor doorrookte mannen en gemarineerde vrouwen moet worden opgevat.

Als ik een en ander op een rijtje zet, breng ik het er zelf niet eens zo slecht van af: nooit gerookt, matig gedronken en mijn moeder ziet er nog goed uit.

Heb ik nu het gezicht dat ik verdien?

Dr. Serge Coopman (geamuseerd): Even kijken, wat we hier zien, is het resultaat van een goed stel chromosomen, een paar zonnige vakanties en heel wat vrolijke momenten. Maar om zo’n diagnose te stellen hoef je geen dermatoloog te zijn. Trouwens, zoals elke boutade is Orwells uitspraak een beetje simplistisch. Hoe je eruitziet, heeft namelijk met twee totaal verschillende dingen te maken: huidkwaliteit en uitstraling. Er zijn mensen die er, dermatologisch gesproken, vrij gehavend bijlopen, maar die wel een sprankelende uitstraling hebben. Omgekeerd hebben sommigen een gave huid, maar het charisma van een dode forel. Qua levensstijl kun je inderdaad veel geven en nemen. In die zin heeft Orwell dan toch een beetje gelijk: een gave huid moet je in zekere zin ‘verdienen’. Maar niemand ontsnapt aan het erfelijk bepaalde verouderingsproces en het is een illusie dat dermatologen en plastische chirurgen door hun geknutsel aan collageenvezels en hoornlaag dat onafwendbare proces fundamenteel kunnen beïnvloeden. Wat niet wegneemt dat er terreinwinst geboekt kan worden en dat veel mensen daar voldoening uit putten.

Veel advertenties loven het verjongingseffect van bepaalde crèmes. Hoe meet je dat eigenlijk?

Dat is inderdaad niet zo evident als het op het eerste gezicht lijkt. Stel, je verkoopt iemand een flinke mep op de wang. Na een paar minuten vertoont de huid daar een frisse rozige teint en aanzienlijk minder rimpels. Gewoon omdat ze wat opgezwollen is. In principe kan ook elke crème die de hoornlaag van de huid van extra vocht voorziet, een gelijkaardig, maar vluchtig effect opleveren. Nog drastischer: veronderstel dat je iemands huid met een schuurpapiertje bewerkt. Na genezing van de ravage verschijnt een roze strakke huid met een gladde textuur. Volgens dit principe werken trouwens peelings en dermabrasie. Maar is die huid ook jonger of lijkt dat alleen maar zo? Een klassiek criterium is de aanmaak van nieuw collageen. In een jonge huid is dat immers volop en netjes geordend aanwezig, terwijl het in een oudere huid afneemt en tot een vormeloze massa degenereert. Daarom gaan cosmeticaproducenten er prat op dat hun crèmes en serums de collageenaanmaak stimuleren. Stel nu dat je zo’n verhoogde collageensynthese inderdaad kunt aantonen, dan is de vraag: in welke mate? Bij fruitzuren is dat bijvoorbeeld maar een klein beetje en is het zichtbare effect vooral toe te schrijven aan de verwijdering van oppervlakkige hoornlaagcellen. Maar die waren toch al dood. Kun je dan hard maken dat de huid echt verjongd wordt?

Trouwens, elke huidwonde geneest met de vorming van nieuw collageen. Op dat principe zijn simpele antirimpeltechnieken in schoonheidsinstituten zoals face setting en bio skin jetting gebaseerd. Door het inbrengen van naaldjes onderaan de rimpels creëert men wondjes die genezen, mét aanmaak van nieuw collageen. Maar gaat de huid zich achteraf ook als een jongere huid gedragen? Op het vlak van stofwisseling, celvernieuwing en weerstand tegen het ontstaan van tumoren, bijvoorbeeld? Helaas niet. Wat niet wegneemt dat je als consument gewoon blij kunt zijn met je frisse huidstructuur na een fruitzuurpeeling of het gebruik van een vitamine-C-crème. Die producten hebben een zekere consumer appeal en daar is niets op tegen. Maar het blijft natuurlijk een uitdaging om te zoeken naar voordelen die verder gaan dan een opfrisbeurt; precies dat maakt de research naar huidverjonging zo boeiend.

Met de regelmaat van de klok worden producten met nieuwe en vaak dure ingrediënten gelanceerd die kleine mirakels beloven. Zijn ze hun geld waard?

Als je leest over de wondere werking van gemalen druivenpitten, gefermenteerde zeealgen, placenta-extracten, ceramiden, kiezelwieren, fytokines, ontelbare co-enzymen of oligo-elementen, dan vraag je je af waarom er nog mensen met rimpels rondlopen! Alles op de afvalberg kieperen, dan maar? Zo’n radicaal standpunt heeft natuurlijk ook zijn beperkingen. Mensen houden nu eenmaal van het comfort van de illusie en het is niet toevallig dat vele van die producten tot de verbeelding sprekende ingrediënten zoals geplette kaviaar, truffels, colloïdaal goud of verpulverde Zuidzee-parels bevatten. Het prettige aan wishful thinking is dat het vaak zelfvervullend werkt: als je dénkt dat je er goed uitziet, geeft dat je een dynamiek die maakt dat je je daadwerkelijk beter in je vel gaat voelen en er uiteindelijk ook echt beter uitziet. Veel hangt natuurlijk af van je verwachtingen, kritische ingesteldheid en uiteraard ook van je portefeuille. De ene lacht in zijn vuistje omdat ze hem niets kunnen wijsmaken, de andere geniet van de glimp van de eeuwige jeugd die een lik kaviaarcrème hem of haar voorspiegelt.

Allemaal goed en wel, maar is er dan geen enkel ingrediënt dat echt rimpelbestrijdend werkt?

Jawel, vitamine-A-zuur. Het bevordert de celvernieuwing in de opperhuid, veroorzaakt een soort peelingeffect dat de teint opfrist en stimuleert bovendien de collageenproductie, waardoor de huid steviger wordt en fijne rimpels afgezwakt worden. Vooral een zonbeschadigde huid met rimpels, een grove textuur en onregelmatige pigmentatie vaart er wel bij. Maar vitamine-A-zuurcrèmes moeten door een arts voorgeschreven worden en mogen niet gebruikt worden in de zon of tijdens een zwangerschap. Tijdens de eerste weken zie je niet zelden wat huidirritatie, in de vorm van rode, schilferende vlekken. Het is dan ook aan te raden met vrij lage concentraties vitamine-A-zuur te starten die progressief verhoogd kunnen worden. Vanwege dit neveneffect zijn er de laatste jaren verwante producten op de markt gekomen op basis van vitamine A (retinol) en afgeleide stoffen. Ze worden meestal beter verdragen en zijn vrij verkrijgbaar, maar wellicht iets minder effectief dan het ‘moederproduct’, omdat hun werking afhankelijk is van een omzetting tot actief vitamine-A-zuur in de huid.

Onlangs was er nogal wat te doen over het co-enzyme Q10.

Co-enzyme Q10 speelt een belangrijke rol als energietransporteur in de cel. Daarnaast is het ook actief als vetoplosbaar antioxidans. Die beide functies hebben het de reputatie bezorgd van skin energizerand protector, een mondvol beloften die nog wacht op wetenschappelijke bevestiging. Waar men vooral op hoopt, is het aanporren van het bindweefsel tot de aanmaak van extra collageen. Tot nu toe is enkel aangetoond dat regelmatig gebruik van co-enzyme Q10 bevattende crèmes de huid wat verzacht en opfrist, zonder veel irritatie.

Zijn er nog interessante onderzoekspistes rond andere ‘wonderproducten’?

Momenteel is men in het lab vooral aan de slag met peptiden, een soort kleine eiwitten die impact hebben op de collageenhuishouding, en met sojaderivaten die een werking hebben vergelijkbaar met het vrouwelijk hormoon.

Stel dat ik het geld en de ambitie heb om mij in een of ander Zwitsers kuuroord te laten inspuiten met – ik zeg maar iets – thymuscellen van ongeboren lammeren. Kom ik als herboren thuis?

Theoretisch schuilt er wel iets aantrekkelijks in de theorie dat je je levenssappen kunt opfrissen door het inspuiten van klierextracten. Want klieren produceren immers hormonen en die vormen precies het meest kenmerkende verschil tussen jong en oud. Maar qua veiligheid schuilen er een paar addertjes onder het gras. Zo zet bijvoorbeeld de problematiek rond aids en de dollekoeienziekte niet bepaald aan tot het onbesuisd toedienen van lichaamsvreemde biomaterialen. Zelfs met lichaamseigen hormonen blijft het oppassen geblazen. Met de regelmaat van de klok ontstaat een mediahype rond een of ander hormoon dat een belangrijk verjongend potentieel wordt toegeschreven: groeihormonen, parathyroïdhormoon, melatonine en onlangs nog DHEA, een hormoon dat in de bijnieren wordt geproduceerd en waaruit veel andere hormonen (waaronder de geslachtshormonen) aangemaakt worden. Aangezien de hoeveelheid DHEA in het bloed met de jaren afneemt, veronderstellen sommigen dat de inname van DHEA nuttig kan zijn om bepaalde aspecten van het verouderingsproces tegen te gaan, maar de studieresultaten zijn tot nu toe op zijn minst controversieel en wat de huidveroudering betreft zeker niet overtuigend. Bovendien kan de stof de cholesterolhuishouding verstoren en mogelijk ook bepaalde kankers activeren. En het is hoe dan ook link om in te grijpen in de complexe regelsystemen van ons hormonaal stelsel. Enige scepsis is dus geboden, zeker tegenover verjongingsgoeroes die zelf allerlei ‘cocktails’ brouwen en die vervolgens tegen fikse betaling door de strot kieperen van goedgelovige zielen die worstelen met de tand des tijds.

Bespeur ik hier een stevige weerzin tegen charlatanpraktijken? Maar, even als advocaat van de duivel nu, stelt de klassieke geneeskunde zich soms niet te afwijzend op tegenover nieuwe behandelingen die buiten haar conventionele denkkader vallen?

Ik begrijp wat je bedoelt. Elk wetenschappelijk inzicht was ooit, in een embryonale fase, ‘niet-klassiek’. Maar ten behoeve van de argeloze consument moeten we kritisch blijven en hoge eisen stellen inzake bewijzen van werkzaamheid en veiligheid. Of een behandeling het label ‘klassiek’ of ‘alternatief’ draagt, maakt geen verschil. Zoals de Engelsen zeggen: the proof of the pudding is the eating. In de geneeskunde van vandaag bestaan er geen geheimen meer. Als iets werkt, dan weet morgen de hele global village het. Mysterieuze wonderdrankjes uit de fontein der jeugd zijn niet meer van deze tijd. Maar ook de consument moet kritisch zijn: kijk de medicijnman of -vrouw tegenover je diep in de ogen. Wat ambieert die in feite? De klassieke geneeskunde op haar grondvesten doen daveren of een riant optrekje in Marbella? Je zou kunnen concluderen dat je niet alleen het gezicht, maar ook de arts hebt die je verdient.

Heeft de hormonale substitutietherapie voor vrouwen in de menopauze ook een gunstig effect op de huid?

Het op peil houden van de oestrogeenspiegels gaat in zekere mate de verslapping en uitdroging van de huid tegen, onder andere door een betere collageenproductie. Maar zo’n therapie is niet voor iedereen geschikt ( wegens een voorgeschiedenis van borst- of baarmoederkanker, bijvoorbeeld) en dient zorgvuldig overwogen te worden in samenspraak met de arts. De recente heisa omtrent hart- en vaatproblemen ten gevolge van substitutietherapie stemt daarbij tot nadenken. Verder verschilt het effect ook sterk van vrouw tot vrouw. Wie huiverachtig staat tegenover echte hormonale preparaten kan haar toevlucht nemen tot natuurlijke producten zoals isoflavonen (die in sojabonen voorkomen) en ook wel eens fyto-oestrogenen genoemd worden. Maar de effecten daarvan op lange termijn zijn evenmin goed gekend.

Als ik mijn rimpels niet kan wegsmeren of -slikken kan ik ze misschien laten opvullen. Waarom niet met eigen vet, dat lijkt me een aardige vorm van recyclage.

Je loopt in elk geval geen risico op een allergische reactie. De techniek wordt wel eens toegepast voor grotere defecten zoals diepe rimpels, ingevallen wangen of knokige handen, maar is tamelijk omslachtig. Als het vet zich niet gelijkmatig verdeelt over de behandelde zone kan dit een minder geslaagd effect geven, vooral op plaatsen met een dunne huid. Een ander afbreekbaar vulmiddel is collageen, ook een lichaamseigen stof. Maar meestal wordt gezuiverd rundercollageen gebruikt, waardoor er allergische reacties kunnen optreden. Het gunstige effect van collageeninspuitingen houdt drie tot negen maanden stand, afhankelijk van de rimpels en het gebruikte product. Als de arts onmiddellijk tot de behandeling wil overgaan, zonder voorafgaande allergietesten, gebruikt hij beter hyaluronzuur, ook een component van de lederhuid. Hiermee is de kans op allergische reacties kleiner, maar niet onbestaande. De injecteertechniek en het effect zijn min of meer vergelijkbaar met collageen. Verder heb je de semi-permanente fillers, waarbij voornoemde stoffen vermengd worden met inerte materialen zoals acrylaat. Daardoor houdt het resultaat langer stand, maar is ook het risico op ongewenste reacties groter. Nog andere injecteerbare materialen hebben geen onmiddellijk vullingseffect, maar stimuleren de aanmaak van eigen collageen. Dat is het geval bij elastine en het recentere polymelkzuur. De behandeling verloopt in een drietal beurten met een maand tussentijd. Vooral bij elastine is er onmiddellijk na de injectie een uitgesproken zwelling die na enkele dagen verdwijnt. Intussen vormt zich rond het geïnjecteerde materiaal bindweefsel dat de rimpels opvult. Het uiteindelijke resultaat is pas na enkele weken duidelijk en blijft meestal meer dan een jaar aanwezig.

Het verhaal doet de ronde dat zowel Catherine Deneuve als Isabelle Adjani gouddraad in hun gezicht hebben laten implanteren.

Het principe is dat van de bindweefselvorming rond een lichaamsvreemde matrix. Een nadeel is dat het materiaal hard en onnatuurlijk kan aanvoelen en dat de draad soms verwijderd moet worden wegens afstotingsreacties. Het oudste niet-afbreekbare opvulproduct is silicone, maar wegens mogelijke complicaties en het bestaan van betere alternatieven wordt het niet veel meer gebruikt voor rimpelbehandeling. Grotere en diepere rimpels kunnen bijvoorbeeld gevuld worden met draadvormige structuren als Gore-Tex en Ultrasoft.

Wat te denken van de zogenaamde ‘Botox parties’, waar je naast een hapje en een drankje ook een spuitje tegen je fronsrimpels kunt krijgen?

Botulotoxine is in feite een gif dat onder andere in de biologische oorlogsvoering gebruikt wordt om tegenstrevers te verlammen, maar het is ook effectief tegen een andere vijand: mimiekrimpels zoals verticale en horizontale voorhoofdslijnen en kraaienpootjes. Door de injectie van de stof ontspannen overactieve spieren zich en worden de plooien letterlijk gladgestreken. Het effect is pas zichtbaar na drie à tien dagen en houdt ongeveer drie tot zes maanden aan. Bij regelmatige behandelingen lijkt de duurzaamheid toe te nemen. De methode vereist een accurate injectietechniek, anders kan bijvoorbeeld een ooglid tijdelijk gaan hangen. Het spreekt vanzelf dat de toepassing het best gebeurt in zeer gecontroleerde omstandigheden en in een medische omgeving, een partysfeer lijkt me niet meteen aangewezen.

Wat kun je bereiken met lasers?

Lasers vormen ongetwijfeld de belangrijkste vernieuwing van de laatste twintig jaar in ons vakdomein. Ze kunnen met succes worden ingezet om diverse problemen van een ouder wordende of zonbeschadigde huid te behandelen, zoals storende pigmentvlekken op de handen, het gezicht of het decolleté, uitgezette adertjes (couperose) of ongewenste haargroei, op voorwaarde dat het om donkere haren gaat. Het resultaat van dergelijke behandelingen is meestal heel bevredigend en de kans op complicaties gering. Maar opgelet: er bestaan meer dan 3000 huidaandoeningen en honderden lasers. Sommige echte technologische pareltjes, andere louter commerciële gimmicks. De laatste jaren zien we in de ‘esthetische sector’ een wildgroei van lasers, wat een enorm risico op allerlei rampenscenario’s betekent. We kunnen dan ook niet genoeg benadrukken dat dergelijke laserbehandelingen thuishoren in een deskundige medische omgeving.

Ik zag ooit een video-opname van een vrouw van wie de rimpels net met laser-resurfacing behandeld waren. Het deed me denken aan Napoleons strategie van de verbrande aarde.

Precies. Laser-resurfacing is een gladschaaftechniek, een hightech alternatief voor vrij diepe peelings ( een chemisch verbrandingsproces) of dermabrasie ( het mechanisch verwijderen van de opperhuid en een deel van de lederhuid). Onmiddellijk na de ingreep met een ultrapulsed CO²– of Erbium-YAG-laser ziet de huid eruit als een grote schaafwonde. Daarna volgt het herstel, wat een gladdere huid oplevert. Door de warmteontwikkeling tijdens de behandeling trekken ook de collageenvezels in de lederhuid zich samen en worden de bindweefselcellen aangezet tot de vorming van nieuw collageen, wat een manifeste huidversteviging tot gevolg heeft. Dat is vooral het geval met de CO²-laser. Na gemiddeld een drietal maanden verdwijnt de roodheid, maar het strikt vermijden van de zon blijft een absolute must.

Hoe veilig is een rimpelbehandeling met zo’n schaaflaser?

Laser-resurfacing is hoe dan ook een vrij ingrijpende techniek, veel meer dan bijvoorbeeld de behandeling van couperose of pigmentvlekken. Een goede voor- en nazorg is essentieel om complicaties als infecties, littekenvorming en pigmentstoornissen te voorkomen.

Zijn er nog meer behandelingen in het vooruitzicht die een uitstel betekenen voor het echte knip- en plakwerk zoals facelifts en ooglidcorrecties?

De belangrijkste evolutie is ongetwijfeld de trend naar meer ‘huidvriendelijke’ behandelingen. Zo zijn er nieuwe lasers die de huid kunnen verstevigen. Vooral voor kraaienpootjes rond de ogen en storende lijnen in de halsstreek kunnen die, na enkele sessies, mooie resultaten opleveren. Sommige van die lasers hebben, heel onverwacht, ook een gunstig effect op bepaalde vormen van acne. Omdat die behandelingen erg comfortabel zijn en hooguit wat roodhuid veroorzaken gedurende enkele uren, worden ze ongetwijfeld dé hit van de komende jaren. Een andere beloftevolle techniek die voorlopig enkel in de VS wordt toegepast, maar zeker hierheen zal overwaaien, gebruikt radiofrequente golven voor het ‘liften’ van de wenkbrauwen en van de uitzakkende huid van de wangen en de hals.

We gaan dus met z’ n allen een fraaie en rimpelloze toekomst tegemoet?

Zoals iedereen weet, zit echte schoonheid vanbinnen, mevrouw. En ook wel een beetje in the eye of the beholder, natuurlijk. (lacht)

Heelhuids, Dr. Serge Coopman mmv Dr. Sandra Swimberghe, Roularta Books, 325 p, 24,90 euro.

“Sommigen hebben met hun gehavend vel een sprankelende uitstraling, terwijl anderen strak in de huid zitten maar het charisma hebben van een dode forel.”

“Als je leest over de wondere werking van al die middelen, dan vraag je je af waarom er nog mensen met rimpels rondlopen.”

“Wat ambieert de medicijnman of -vrouw tegenover je in feite: de klassieke geneeskunde op haar grondvesten doen daveren of een riant optrekje in Marbella?”

“Lasers vormen ongetwijfeld de belangrijkste vernieuwing van de laatste twintig jaar in ons vakdomein.”