De moeder van alle luchthavens

Het oudste, meer dan één kilometer lange luchthavengebouw van Berlijn volgt de lijn van het monumentale ellipsvormige landingsterrein. Het oorspronkelijk door de nazi’s opgetrokken Tempelhof is zo enorm dat de uiteinden in de nevel verdwijnen.

W elcome to Berlin Tempelhof, Herr Vaerewijck.” Zo werd President JFK vast ook onderaan de trappen van het toestel onthaald. De blonde dame in SN-Brusselsuniform wordt geflankeerd door een stel groene politieagenten. “Of ik een goede vlucht had”, vraagt de elegante blondine me beleefd. Het was een verademing om nog eens de luxe van het lijnvliegen te mogen proeven. Beenruimte en een verzorgde maaltijd met de glimlach opgediend, kunnen een wereld van verschil maken met de low-fare en charter sardienenvluchten.

De spionnen in de talrijke Britse Koude Oorlogfilms zagen de stad in Eastmanncolor®, een gedempt kleurenpalet dat het lagedrukgebied nu ook voor mij heeft voorzien. Het stemt perfect overeen met mijn Koude Oorlogfantasie : bijna zwart-witbeelden en gedempte okertinten door decennialang opgestapelde vervuiling.

Terwijl Samantha me aan mijn gids in commandokledij voorstelt, probeer ik discreet het gebouw in te schatten. Beschut voor regen en wind staan we onder een reusachtige, zwevende, metalen overdekking. Een staaltje van technisch vernuft voor zijn tijd. Het biedt de reizigers de mogelijkheid om in alle comfort en beschut uit het vliegtuig te stappen.

“We gaan even aan onze conditie werken”, zegt gids Klaus, terwijl ik met een zweem van vertigo de hoogte van de trapzaal probeer in te schatten. We beklimmen één van de veertien trappentorens, zeven verdiepingen hoog. Bovenaan spreekt Klaus enkele cryptische woorden in een telefoon en even later krijgen we toegang tot het dak. De grijsblauwe adem van de stad zit gevangen onder het lage wolkendek en bezwangert de lucht met de geur van beschaving. Hijgend als een amechtige jachthond kan ik niet anders dan zwijgend de grandeur van het complex ondergaan. Links en rechts van mij loopt het luchthavengebouw parabolisch door. Als gespreide armen, meer dan één kilometer breed, lijkt het op een onafgewerkt titanenstadion.

Bovenmenselijke schaal

Al voel ik enige morele terughoudendheid om superlatieven te gebruiken in verband met nazirealisaties, alleen al omwille van de afmetingen kan ik niet anders dan ze vol verwondering te blijven hanteren. Het meer dan één kilometer lange luchthavengebouw volgt de lijn van het monumentale ellipsvormige landingsterrein. Het gebouw is zo enorm dat de uiteinden in de nevel verdwijnen. Het paste in het kolossale urbanisatieproject van Hitlers protegé Albert Speer. Tempelhof zou een plaats krijgen naast de hoofdader van het megalomane Nieuw-Berlijnproject Germania. Het is Ernst Sagebiel die uiteindelijk door Speer werd aangesteld om de nieuwe Reichsflughaven te realiseren. Naast transport moest het, volgens de bedoeling van de bouwheren, ook als luchtattractiepark dienen, ter verheerlijking van het Germaans genie. Als de arbeiders al niet in het Kraft durch Freude-hotel – het collectieve arbeidersvakantieoord op het eiland Prora – vertoefden, zouden ze hier met meer dan één miljoen, de helden van de luchtvaart hebben kunnen toejuichen.

“Rondom het groene ‘vliegplein’ zou nog een tribune worden opgetrokken”, vertelt mijn gids met de blik op oneindig. “Samen met de zestigduizend bezoekers op de dakterrassen en de tienduizend Volkswagens die drive-ingewijs op het tarmac konden staan, zouden die tribunes nog eens één miljoen toeschouwers een uniek zicht op luchtacrobaten verschaffen.”

Een ongemakkelijke trots straalt van mijn gids af. Ik probeer me voor te stellen wat dit op een zonnige meidag zou hebben betekend. Duizenden ordelijk geparkeerde zwarte VW’s, gezond blozende gezinnen, hun lunchpakket en thermos met ersatzkoffie op de schoot. Een massa mensen op tribunes waarvan het uiteinde haast achter de horizon verdwijnt. Het opzwepende concert van diepronkende propellervliegtuigen die uit alle richtingen vervaarlijk over de juichende menigte scheren en tromgeroffel die je doet rillen. Het geheel in een neoklassiek decor op bovenmenselijke schaal, strak ritmisch en lichtjes ambergekleurd. Als make-up de accentuerende harde schaduwen en krachtige zwarte symbolen op reusachtige dieprode vaandels, zachtjes golvend in de lentebries. Het enthousiasme, het geloof, de roes van de waanzin ter eliminatie van het individu. Net iets minder subtiel dan in onze huidige overgave aan de collectieve consumptiegekte.

De megalomane visioenen werden nooit gerealiseerd, de zitjes op het dak en de tribunes kwamen er nooit. De arbeiders moesten spoedig het oorlogsmonster voeden, de piloten gingen andere steden terroriseren en vervolgens moesten zelfs de trommelkinderen stoere Oostfronters worden. Tot er uiteindelijk van Berlijn slechts een smeulende ruïne overbleef.

Afgewerkt door de Amerikanen

De nazileiders hebben Sagebiels project nooit afgewerkt gezien. Ironisch genoeg zijn het de Amerikanen die later het bouwwerk zouden afwerken tot wat het nu is. Hun pragmatische aanpak was wars van enige grootheidswaan. De monumentale cassetteplafonds, door de Russen met vlammenwerpers bewerkt, werden niet eens hersteld. Nieuwe, verlaagde zolderingen werden aangebracht, slechts de helft zo hoog. De verborgen delen werden vervolgens als ‘steengroeven’ gebruikt om de vernielde of geplunderde leistenen van lagere verdiepingen te herstellen. Balzalen en Biergartens werden tot bowlingbanen, gym- en basketzalen omgebouwd. De meest creatieve aanpassing is de aanpak van de reusachtige naziadelaar die bovenop de voorgevel troonde : een laag witte verf op de kop van het bronzen roofdier toverde het om tot een Amerikaanse Bald Eagle, het logo van de VS-luchtstrijdkrachten.

Vitale luchtbrug

Het is pas in 1948 dat de jonge luchthaven de harten van de Berlijners voorgoed zou veroveren. Een sovjetblokkade isoleerde het westelijke deel van de stad. Een reusachtige lucht-operatie heeft toen de twee miljoen burgers gevoed en verwarmd gedurende meer dan een jaar. De Berlin Airlift – beter bekend als de luchtbrug – bracht toen al wat vitaal was via een onafgebroken stroom vliegtuigen aan. Op het hoogtepunt van deze operatie landde er elke anderhalve minuut een DC3 of DC4. Dat eiste het maximum van manschappen en materiaal en kostte heel wat levens bij de piloten en het grondpersoneel. Voor het luchthavengebouw staat een monument ter nagedachtenis van deze operatie. De grauwe drietandige ‘ Hongervork’ staat symbool voor de drie geallieerde naties die bijdroegen tot de grootste luchtoperatie aller tijden en dankt haar bijnaam aan haar abstracte bestekvorm. Kort na de val van de Berlijnse muur verlieten de Amerikanen hun basis. De stad met torenhoge schulden en werkloosheid zag zich plots met dit beschermde monument opgescheept en verkoos het zachtjes te laten inslapen.

Ongebruikte delen van de oude luchthaven kregen intussen wel nieuw leven ingeblazen. Een aantal van de grote hallen wordt nu gebruikt voor grootse evenementen. Zo stellen muzikanten en filmsterren hier hun nieuwste creaties voor of kondigen automerken met veel bombarie hun nieuwste model aan. Enkele luchtvaartenthousiastelingen brachten hier ook een historische Dakota DC-3 onder, die nog steeds gebruikt wordt voor luchtdopen of bijzondere luchtpromenades. En terwijl een van de oude brandwaterspaarbekkens nu een kweekplaats is voor karpers, vond een travestie-extravaganzagezelschap zijn thuis in een club naast de inkomhal.

Wachten op Godot

De bouwstijlen van de vertrekhal werken elkaar tegen : het gesloten restaurant kondigt zichzelf aan in grote Expo 58-letters. De neoklassieke zuilenrijen verdwijnen in een vals plafond uit de jaren zestig. Ook hier zijn de grandioze cassetteplafonds nooit hersteld maar verstopt. “Dit is wat de jaren vijftig en zestig met dit gebouw deden”, zucht Klaus. “En met de herhaaldelijke berichten rond sluiting van deze stadsluchthaven wil niemand nog investeren in restauratie.” De grootse hal ligt er verlaten bij. Aan een check-inbalie bladert een dame verveeld in een magazine terwijl de enige transportband ratelend op bagage hoopt. Het lijkt op een vergeten dorpsplein, waar er wordt gewacht op Godot.

We lopen kilometers door verlaten gangen, onderaardse assemblagetunnels – waar de beruchte Stuka werd gemaakt – en gaan door schuilkelders waar de schaduw van de dood zich nog laat voelen. Heel de luchthaven is gehuld in halve duisternis. Maar nergens is het zo benauwend donker als in ‘De Hel’, een ondergronds nazifilmarchief dat tijdens de inval van de sovjets op verschrikkelijke wijze uitbrandde. De zwartgeblakerde gangen en gesmolten stalen deuren laten vermoeden waar deze plaats haar bijnaam gehaald heeft.

Even later staan we terug in de aankomsthal waar ik even alle indrukken laat bezinken.

Al gaan ze nu automatisch open, toch lijken de deuren authentiek. Ik loop over de bescheiden parking, draai de hoek om en sta in het midden van de stad. Waar andere luchthavens je na een vlucht verweesd achterlaten in een niemandsland van steriele verkeersaders, sta ik nu midden in het bruisende leven van een grootstad. Even verderop vind ik een bescheiden luchtvaartwinkel. Hij staat propvol memorabilia van de luchthaven. Vlaggen, boeken, maquettes en schaalmodellen van vliegtuigen. De oude winkelier kan amper zijn liefde voor Tempelhof verbergen en is woedend om de stiefmoederlijke behandeling van zijn luchthaven : “Het opportunisme van de hedendaagse politiek ontwijkt iedere confrontatie met de kiezer. Een luchthaven, ook al is deze prachtig gelegen, blijft een potentiële bron voor stemmenverlies. Nochtans kochten de huidige omwoners hun woning tegen verlaagde prijzen nét omwille van die specifieke ligging”, zegt de winkelier geanimeerd. “Het omvormen tot een park koopt natuurlijk meer stemmen !”

Grandeur

Het is vreemd om vast te stellen dat dit, naast het Pentagon, het grootste kantoorgebouw van de wereld zou zijn. Toch is het haast onzichtbaar vanuit het straatbeeld. De neoklassieke lijnen hebben meer iets van een museum en staan in schril contrast met al wat we van modernistische en postmodernistische luchthavens kennen. Tempelhof is opgenomen in de stad en alleen de vogels en piloten zijn in staat de ware grandeur ervan in te schatten. Veel steden kunnen alleen maar dromen van zo’n luchthaven waarvan de visionaire uitvoering lang voor was op zijn tijd. De meeste Berlijners hopen dan ook dat internationale druk hun luchthaven zal bewaren van een kortzichtige sluiting.

Het zou tragisch zijn dat wat Sir Norman Foster onlangs nog “de moeder aller luchthavens” heeft genoemd, in de toekomst slechts een luchtkasteel zou blijken.

Info

http://www.air-service-berlin.de : voor indrukwekkende rondleidingen of voor DC 3-fanaten die in een Airlift-epoquevliegtuig de stad willen beleven.

http://www.flughafen-berlin-tempelhof.de/ : de passie voor Tempelhof.

http://www.hangar2-tempelhof.de : culturele evenementen in een van de technische hallen en het sixties-restaurant Airbase-1.

SN Brussels Airlines biedt dagelijks vier vluchten aan tussen Brussel en Berlijn Tempelhof. Reserveren kan via www.flySN.be , of 070 35 11 11 of via de reisagent.

Tekst en foto’s Michel Vaerewijck