De engelbewaarder

Het leven van crashende Formule-1-rijders ligt al 18 jaar grotendeels in handen van één van ’s werelds beste neurochirurgen. Kennismaking met professor Watkins in Francorchamps.

Pierre Darge

Voor een paar Formule-1-topracers kwam hij te laat, maar een groot aantal wist hij te redden van de dood. Dokter Sid Watkinsde prof genoemd in het milieu rijdt bij de start van elke Grand Prix gedurende één ronde in een snelle auto achter de twintig gekken aan, om tijdens het meest delicate moment van de race sneller dan wie ook bij de gecrashte wagen(s) aan te komen. En te proberen te redden wat er te redden valt met zijn grenzeloze kennis en ervaring en zijn snelle beslissingen. Daarbij wordt hij geruggesteund door gesofisticeerd materiaal en een kleine kring van collega’s.

Deze 68-jarige Brit staat dagelijks in het Londense Independent Hospital oog in oog met mensen bij wie enkel een ingreep diep in de hersenen misschien soelaas en redding kan brengen. Hij neemt zestien weekends per jaar vrij om op de racecircuits over de veiligheid van twintig sterren te waken. Hij doet dat al achttien jaar, en bouwde op vraag van Formule-1-paus Bernie Ecclestone een indrukwekkende infrastructuur uit, compleet met operatiezalen, helicopters en een ploeg dokters die in locale hospitalen klaarstaan. Hij heeft niet één wedstrijd gemist.

Een paar keer is zijn vakkennis niet voldoende geweest. Twee jaar geleden kon hij in het Italiaanse Imola in één weekend tot twee keer toe alleen maar machteloos toekijken omdat de schade onherroepelijk was : zowel de Oostenrijker Roland Ratzenberger als de drievoudige Braziliaanse wereldkampioen Ayrton Senna lieten het leven. Vooral de dood van Senna, een persoonlijke vriend van de prof, greep hem diep aan. Daags voor de wedstrijd, vlak na het ongeval van Ratzenberger, had hij gesuggereerd dat ze beiden misschien maar beter de rest van het weekend vrijaf konden nemen om samen te gaan vissen.

Watkins vatte zijn ervaringen op het circuit vorig maand samen in het boek Life at the Limit, met als ondertitel Triumph and tragedy in formula one. Het boek verhaalt over de onwaarschijnlijke redding van de Britse rijder Martin Donnelly (die bij een crash in het Spaanse Jerez voor dood op de piste achterbleef), en over een half dozijn soortgelijke ingrepen, over snelheid, passie en het belang van snelle beslissingen.

Voor een buitenstaander choqueert het een beetje dat een zo getalenteerd iemand zoveel van zijn tijd besteedt aan de veiligheid van twintig mannen die kiezen voor grote risico’s. Terwijl zoveel honderden anderen dan misschien zijn competentie moeten ontberen.

?Zo mag u het niet stellen?, zegt Watkins in Francorchamps. Hij heeft er zijn dienst na de vrijdagse oefenritten opzitten, en verkiest voor het interview recht te staan omdat hij al een hele dag stilletjes in een interventiewagen heeft gezeten, klaar om in te grijpen. ?Als ik niet in Londen ben, waken mijn medewerkers met evenveel zorg over mijn patiënten als ikzelf. Maar dat neemt niet weg dat ik de vraag wel begrijp. Mijn aanwezigheid heeft te maken met mijn eigen passie voor de racerij, met een zekere bewondering ook voor deze merkwaardige, wonderlijke kerels die met zoveel luciditeit in die wagens kruipen terwijl ze zich perfect bewust zijn van het risico. Natuurlijk zijn ze slightly crazy, maar dat zijn ook zovele neurochirurgen. Bij ons is er het risico eigen aan dit soort chirurgie waar de geringste fout fataal kan zijn. Vergeet niet dat je constant een risico hoort te nemen met het leven van anderen, en dat gaat gepaard met een gigantische verantwoordelijkheid.?

Bekruipt hem nooit de verleiding om de racers te wijzen op het gevaar van tegen 300 kilometer per uur over de baan te scheuren ? ?Dat doe ik alleen als ik denk dat ze kwetsbaar geworden zijn. Toen Didier Pironi in één seizoen een paar keer na elkaar dicht bij hele zware ongelukken was gekomen en daardoor prikkelbaar was geworden, suggereerde ik dat het misschien tijd was om de zaken wat rustiger aan te pakken. Het jaar nadat Jody Scheckter wereldkampioen werd, presteerde hij erg slecht. Ik nam hem terzijde en zei : Jody, you should forget it. Omdat ik het scenario herkende : piloten die de absolute top hebben gehaald, krijgen het vaak moeilijk om zich daar te handhaven. Ze worden ook ouder, zijn in een paar ongevallen betrokken. Maar dat kunnen ze voor zichzelf niet toegeven, en dus compenseren ze dat door harder te proberen dan goed voor hen is. Scheckter nam mijn advies ter harte, Pironi niet, en ook Senna niet tijdens dat verdoemde weekend in Imola.?

’s Anderendaags stapte Ayrton Senna in zijn Williams, reed nog drie ronden en ging toen van de baan af, recht tegen een betonnen muur, vermoedelijk door een breuk van de stuurkolom. Waarom had hij niet moeten starten ?

Watkins zucht. ?Op vrijdag had zijn beste vriend Rubens Barrichello al een zware crash overleefd, zonder veel erg overigens. ’s Anderendaags kwam Ratzenberger om het leven, en brak Senna door de veiligheidsdiensten om ter plekke te gaan kijken. De psychologische impact daarvan mag je niet onderschatten, vooral bij een zeer gevoelig man als Senna. Bovendien was het seizoen niet zo best begonnen : in Brazilië had hij een schuiver gemaakt, en in Aida was hij van de baan gereden zodat hij zich niet had kunnen bewijzen in een wagen waarvan iedereen dacht dat die de beste van het lot was. Dat zat hem zeer dwars, waardoor zijn koppigheid om beter te doen nog werd versterkt. Dat is geen goede basis, en daarom vond ik dat hij die zondag niet moest rijden. Toen hij na Ratzenbergers ongeval tegen mijn schouder in tranen uitbarstte, vroeg ik : Ayrton, why don’t you withdraw from racing ? Ik legde hem uit dat hij niets meer te bewijzen had, drie wereldtitels bijeen had gereden. Give it up and let’s go fishing.?

Ze gingen nooit meer uit vissen omdat Senna Senna was, en zijn antwoord was wat iedereen uit zijn mond kon verwachten. ? Sid, there are certain things over which we have no control. I cannot quit, I have to go on.?

Watkins rommelt wat aan de knoppen van de zendapparatuur in het mobiele hoofdkwartier van het medisch centrum, dat bij elke Grand Prix over de radioverbindingen waakt.

?De jongens lijken natuurlijk allemaal een beetje op elkaar. Het zijn zonder uitzondering heel moedige, heel gedecideerde mannen en grote professionals. Maar Senna bezat zoveel meer, en dan denk ik in de eerste plaats aan een soort heiligheid. Hij wilde altijd iedereen helpen, was uiterst intelligent ook, gevoelig, beheerst en altijd begaan met het lot van anderen. Nadat ik hem behandeld had voor een zenuwprobleem in de gezichtsspieren, bleek dat onze persoonlijkheden erg goed samenpasten. We lachten samen, hadden samen zorgen, dronken samen. En als er wat tijd was, gingen we samen vissen of spraken we af bij de Chinees om de hoek bij het hospitaal. Andere gasten konden niet geloven dat hij het was, omdat ze een drievoudige wereldkampioen daar niet verwachtten.

Het is nochtans mijn gewoonte niet om persoonlijk met de rijders om te gaan, om zelf niet al te zeer gekwetst te raken als hen iets overkomt. Niet dat ik mijn werk niet naar behoren kan uitvoeren als ik een vriend te verzorgen krijg. Maar in zo’n geval komt de tragedie achteraf als een boemerang op me af. De dood van Gilles Villeneuve heeft me erg aangegrepen, maar niets valt te vergelijken met de pijn na Senna’s ongeval.?

We praten over Watkins’ eigen obsessie, over het feit dat hij op zijn veertiende achter het stuur kroop en op zijn achtste al wist dat hij hersenchirurg wilde worden. ?Vraag me niet waarom, ik weet het zelf niet. En in mijn familie zitten alvast geen aanwijzingen : mijn vader was ingenieur en twee van mijn broers zijn dat ook.?

Kan het zijn dat hij het menselijk lichaam als het voorbeeld van uiterst fijne mechaniek bekijkt ?

?In mijn specialiteit zit er een subspecialiteit die me mateloos boeit, en waarmee ik ook mijn hele professionele reputatie heb opgebouwd : de stereotaxic engineering van de hersenen en het ruggenmerg. Het gaat om een geheel van ingrepen die erin bestaan de functies van sommige dieperliggende delen van de hersenen te onderbreken om de controle te herstellen. Zo kunnen mensen van pijn worden afgeholpen, trauma’s worden hersteld, en de gevolgen van multiple sclerose, epilepsie of de ziekte van Parkinson worden beperkt.?

Terwijl de economische realiteit tegenwoordig mensen op hun vijftigste als overbodig brandmerkt, loopt Watkins er op zijn 68-ste als een kwieke veertiger bij, met een scherpe blik en een stevige handdruk. Met pretoogjes ook, en een accuraat onderscheidingsvermogen in de hectische situaties die eigen zijn aan de racerij. Bovendien opereert professor Sid Watkins zelf nog heel vaak, en dat verrast.

?Ik studeer nog elke dag en leer nog elke dag bij. En mijn handen zijn nog goed. Kijk ! (Houdt de handen roerloos en met gestrekte vingers op borsthoogte.) Als me naar de reden gevraagd wordt van die stabiliteit, zeg ik altijd : it’s a matter of whisky and cigars to keep the hands steady and the mind clear. Nee, ik heb er geen enkele verdienste aan, ik geloof dat dit een individuele kwaliteit is. Ik heb op dat vlak gewoon geluk gehad.?

Ook op de racebaan heeft Watkins niets van zijn slagkracht verloren. Als er klappen vallen, is hij altijd meteen ter plaatse en treft hij de juiste beslissing.

?Mijn hele leven is gevuld met beslissingen over leven en dood. De organisatie van de medische unit is zo dat ik maximaal binnen de drie minuten naast het slachtoffer sta, waar vaak al andere medici met de eerste ingrepen zijn begonnen. Mijn rol is die van een superviserende vader, die goedkeurend knikt of een mogelijke oplossing afwijst en door een andere vervangt. Hoe dan ook kan je niet om een zekere routine heen, en blijft het vrijmaken van de luchtwegen en het aanvoeren van zuurstof een absolute prioriteit. Dat moet binnen de drie minuten gebeuren om hersenbeschadiging te voorkomen. Die ingreep gebeurt vaak terwijl de rijder de helm nog opheeft, doorheen het open vizier. De volgende stap is de nek beschermen, omdat je nooit weet of daar kwetsuren zijn die bij het bewegen het ruggenmerg kunnen beschadigen. En de derde stap is de bloeddruk op peil houden door intraveneuze ingrepen, zodat hersenen, hart en nieren krijgen wat ze nodig hebben. Maar er kan nog zoveel meer verkeerd gegaan zijn. Weinigen beseffen dat als een lichaam ergens tegenaan botst, de inwendige organen een fractie van een seconde nog tegen een grote snelheid vooruitbewegen, terwijl het skelet al stilstaat. Dat kan voor ernstige inwendige kwetsuren zorgen, vooral van de hersenen. Die zoeken een uitweg voor die bewegingsenergie en gaan op zichzelf draaien.?

Professor Watkins is een paar keer getrouwd, heeft vier kinderen en twee stiefkinderen. Bij elke Grand Prix wordt hij geconfronteerd met de wisselvalligheden van het lot.

Banale ongevallen krijgen soms fatale proporties, terwijl zware crashes sommige kerels ongedeerd laten. Geeft dat niet de indruk dat er zoiets als een lotsbestemming in het spel is ? Dat het leven toch niet te controleren valt ?

Controleren alvast niet, maar dat betekent niet dat er geen werk aan de winkel is. Je kan sterven van een niet-behandelde appendicitis of van een hoofdkwetsuur. Als je weet dat je met het openen van een hoofd levensreddende handelingen kan verrichten, heb je geen keuze. Als u met lotsbestemming bedoelt dat vooraf vaststaat dat men op een welbepaald moment in de toekomst moet sterven, dan kan ik daar uiteraard niet achterstaan. Want dan zou ik de basis van de hele medische praktijk op de helling zetten. Sinds jaren wordt er hard aan de veiligheid van de Formule 1 gewerkt, en ik draag daar mijn bescheiden steentje toe bij. Maar absolute veiligheid bestaat niet. In deze sport worden hartritmes onderhouden die in geen andere sporten voorkomen, en rijders worden zelfs tijdens de wedstrijd van vloeistof voorzien om dehydratatie tegen te gaan. U begrijpt dat de gevolgen van zo’n extreme bezigheid eveneens extreem kunnen zijn.

In hoeverre zijn racers buitengewoon ?

Als medicus vallen mij een paar dingen op bij Formule-1-rijders. Zo beschikken ze allemaal over een uitzonderlijk gezichtsvermogen en een perceptie die hen op onnavolgbare manier in staat stelt precies te weten waar ze zich in de ruimte bevinden. Ze bezitten een ontzettend goede coördinatie en reflexen. En als ze in de wagen stappen, worden ze daar echt één mee. Als je met die kerels meerijdt, merk je dat de auto het verlengde is van henzelf. Ze zijn ook extreem moedig, en ik verdenk ze ervan dat ze een heel kort geheugen hebben wat ongevallen betreft.

Toch moeten ongevallen sporen laten…

Ik ben ervan overtuigd dat dat zo is, dat veranderingen en ervaringen hen rijper maken, dat ze op een bepaald moment weten dat ze niet onsterfelijk zijn. Maar toch slagen ze erin hun slagkracht te behouden. En dat schrijf ik op rekening van hun buitengewone wilskracht.

Toch lopen er nu en dan emotionele types tussen, zoals de Fransman Jean Alesi, terwijl ik juist dacht dat emoties prestaties op dat niveau in de weg staan.

Nigel Mansell was net zo, emoties zijn kennelijk geen bezwaar. Maar wat vaststaat is dat de emotionele types meer afzien, omdat wat hen overkomt hen meer overweldigt. En dat maakt hun leven een stuk minder comfortabel.

U staat bij collega’s ook bekend als de sigarenrokende hersenchirurg. Verwonderlijk toch voor iemand die zoveel moeite doet om het leven te vrijwaren ?

Als ik wist dat het slecht was, hield ik er meteen mee op. Wat ik zeker weet, is dat excessen niet goed zijn, en daar let ik voor op. Daarom blijf ik ook bij het roken redelijk. One large Montechristo a day makes me a happy man.

Life at the Limit, Macmillan, London, 1996.

Soms lukt het toch niet : Watkins (met blauwe pet) en zijn helpers brengen Ayrton Senna weg.

Het mirakel : Martin Donnelly bleef in Jerez voor dood achter, maar Watkins’ team hielp hem erdoor.