Architecten maken plannen

Alvaro Siza, een van ’s werelds beroemdste bouwmeesters, kreeg het afgelopen jaar gedurende dertig dagen het gezelschap van de Jordaanse architect Sahel Al-Hiyari. De oude rot en het jonge geweld werden aan elkaar gekoppeld door The Rolex Mentor and Protégé Arts Initiative.

Aan mijn rechterkant : Alvaro Siza, 69, winnaar van de Pritzker-prijs, bouwer van musea, woningen, een kerk, een ondergronds station, een tentoonstellingspaviljoen, minstens twee stadswijken, en ’s werelds adembenemendste openluchtzwembad, langs de Atlantische kust in Matosinhos, Siza’s geboortestad, vlak bij Porto. De architect, wiens loopbaan vijf decennia overbrugt, heeft vandaag de rol van mentor. Wat niet wil zeggen dat hij niets meer te leren heeft. Aan mijn linkerkant : Sahel Al-Hiyari, 39, geboren in Caïro, opgegroeid in Jordanië, opgeleid in de Verenigde Staten ( Rhode Island School of Design en Harvard) en sinds 1997 opnieuw gevestigd in zijn vaderland, na omwegen langs Egypte en Italië, waar hij twijfelde tussen minstens drie carrières : academicus (hij behaalde zijn doctoraat in Venetië), architect of schilder. Hij twijfelt niet langer, de architect is ook een schilder. Hij verbouwde onder andere een kliniek in Amman en bouwde een vakantiewoning, ver buiten het stadsgewoel. Al-Hiyari heeft ook meegewerkt aan het Jordaanse paviljoen voor de Wereldtentoonstelling van Hannover in 2000, maar zegt dat hij alleen betrokken was bij de conceptie van het project, niet bij de uitvoering ervan.

Al-Hiyari is vandaag de protégé van Siza, wat nog iets anders is dan de leerling. Mentor en protégé hebben, gespreid over het voorbije jaar, een dertigtal dagen in elkaars gezelschap doorgebracht, hoofdzakelijk in Portugal. Ze werden aan elkaar gelinkt door de Zwitserse horlogemaker Rolex, die hen en vier andere duo’s van beschermheer en beschermeling het onderwerp maakte van een nieuw, tweejaarlijks filantropisch programma, The Rolex Mentor and Protégé Arts Initiative (zie kader). Beiden waren aanvankelijk terughoudend. Siza had geen tijd, zijn collega Frank O. Gehry overhaalde hem om toch op het aanbod in te gaan. Al-Hiyari vroeg zich af of de associatie met een legende als Siza misschien te zwaar zou wegen op zijn eigen, nog ontluikende reputatie. En besloot uiteindelijk dat hij eigenlijk niets te verliezen had. Vandaag blikken ze terug op het afgelopen jaar, op de vijfentwintigste verdieping van een luxehotel in New York.

Waarom koos Siza voor deze protégé, en geen andere ? “Er waren drie finalisten”, zegt de architect. “Ze werden gekozen door een comité dat was samengesteld door Rolex. Toen ik met de drie kandidaten gesproken had, was mijn commentaar : ik neem ze alledrie. Maar dat kon niet. De andere kandidaten waren een Nederlander en een Amerikaan. Hun werk was ook interessant. Sahel was relatief afgezonderd, hij stond overal buiten. Zodat hij het wellicht moeilijker zou hebben om contacten te leggen. Dat was een van de redenen waarom ik hem gekozen heb. En het is een goede keuze gebleken.”

Kruisbestuiving

“Een van de leden van de adviesraad van Rolex was toevallig in Jordanië,” zegt protégé Al-Hiyari. “Hij heeft mijn werk gezien en mijn naam doorgegeven aan de horlogefabrikant, die contact met mij heeft opgenomen. Ik heb mijn kandidatuur opgestuurd en geraakte bij de finalisten. Ik kende Siza’s werk, natuurlijk. Siza is Siza, zijn werk is ongelooflijk goed. Het heeft consistentie, wat niet wil zeggen dat het repetitief is. Hij heeft een formule die hij telkens opnieuw toepast. Maar elk project heeft een eigen verhaal. Het is werk dat evolueert.” Al-Hiyari had er geen idee van wat hij precies moest verwachten, maar zegt dat hij in elk geval aardig verrast was door zijn mentor. “Siza is erg aangenaam. Hij staat met beide voeten op de grond en is een harde werker. Naast Siza-de-architect heb je Siza-de-mens, en die is geweldig.”

“Ik bracht plannen, tekeningen en foto’s van mijn projecten mee naar Porto”, vervolgt Al-Hiyari. “En daar voerden we gesprekken over mijn werk. Siza gaf zijn mening, spuide zijn kritiek. Daarnaast ben ik ook naar zijn gebouwen gaan kijken, soms in zijn gezelschap. Onze ontmoetingen waren voor alles een uitwisseling, van ideeën en ervaringen, van hoe je de dingen kunt aanpakken. Onze gesprekken waren soms volstrekt abstract, soms heel concreet en praktisch. Gewoon kunnen klagen tegen Siza deed al deugd.”

Heeft de protégé iets geleerd van de mentor ? Vast wel. “Maar ik denk dat een dergelijke ervaring niet gereduceerd kan worden tot iets wat je zou hebben geleerd. Je krijgt geen handleiding, geen precieze instructies : zo moet je werken en niet anders. Ik denk dat ik beïnvloed ben door Siza, maar dan heel subtiel. Die invloed is niet noodzakelijk zichtbaar. Ik heb veel gehad aan de hele ervaring. Maar ik hoefde niet noodzakelijk iets te leren. Dat was niet het opzet.”

“Ik heb veel van Sahel geleerd”, zegt de beschermheer over zijn beschermeling, in voorzichtig Engels met een sierlijk Portugees accent. “Onze relatie was inderdaad niet die van een professor en zijn student.” Wat heeft Siza dan precies geleerd ? “We hebben vooral veel gepraat. We hebben kennis en informatie uitgewisseld, gevoelens ook. Ik heb veel bijgeleerd over de geschiedenis van Sahels land, over de aardrijkskunde en de situatie op dit moment in het Midden-Oosten. We hebben gesproken over de verbanden tussen ons werk en wat er in de wereld gebeurt, ons afgevraagd of er überhaupt verbanden waren. Over de historische achtergrond van ons werk, die zowel voor hem als voor mij erg belangrijk is. Ik herinner me dat hij me een project toonde met albast in de ramen, en mijn reactie was :’Aah, in Italië staat een fantastische kerk met gelijkaardige ramen. ‘ Ik kon me de naam niet herinneren. En hij zei onmiddellijk : Ravenna. Zo heb ik begrepen dat Sahel veel reist. Dat hij kijkt en begrijpt. En dat is een van de belangrijkste manieren van leren. De mogelijkheid om hier en daar naartoe te gaan, kijken, begrijpen wat er gaande is, en wat er vroeger gebeurde.”

“De relatie tussen een professor en zijn student is tijdelijk,” zegt Siza, “en niet meer dan een onderdeel van een netwerk van relaties. Het is ook niet meer zoals vroeger, zoals bijvoorbeeld aan de Beaux-Arts in Parijs. Toen werd een student die zijn opleiding had voltooid en goed was bevonden naar Rome gestuurd.” In de tijd dat Siza nog zelf student was, bestond er in feite slechts één mentor : Le Corbusier. “Die bewondering voor Le Corbusier op de architectuurschool, dat was bijna een fixatie.” Siza keek ook op naar een architect van wie hij in Porto de cursussen volgde, Fernando Tavora. “Een goede architect. Hij stond dicht bij zijn studenten. Ik ben bij hem gaan werken en later ben ik mijn praktijk begonnen in hetzelfde gebouw. We zijn goede vrienden geworden. In het begin van de jaren vijftig, toen de Tweede Wereldoorlog voorbij was en het land iets meer openstond voor invloeden van buitenaf en er opnieuw werd gebouwd en er meer architectuurtijdschriften werden gepubliceerd, leerden we naast Le Corbusier een reeks andere architecten kennen : Alvar Aalto, Walter Gropius, of Frank Lloyd Wright, die op dat moment een soort comeback maakte. Plotseling hadden we heel wat referenties. Een opleiding als architect mag niet afhangen van de fixatie voor één persoon. Uiteindelijk is alles belangrijk. Informatie, tijdschriften, contacten met andere architecten, reizen : voor mijn generatie was dat allemaal nieuw. Het was ook enorm stimulerend.” Siza’s eerste buitenlandse reis, een schoolreis, bracht hem naar Finland. Hij gaf op dat moment al zelf les. “Ik heb toen Alvar Aalto ontmoet. Hij was erg open. We hadden een gemakkelijk contact. Hij was een goede mens.” Sahel Al-Hiyari beschrijft Siza met gelijkaardige woorden. Een cirkel is rond.

Bouwplannen

Een jaar is snel voorbij. De mentor en zijn protégé gaan morgen, als de feestelijkheden van Rolex voorbij zijn, opnieuw hun eigen weg. Sahel Al-Hiyari is destijds naar Jordanië teruggekeerd omdat het een land is in wording. “Alles moet er nog gebeuren. Het is een plek waar ik tenminste iets kan bijdragen. En het is natuurlijk ook waar ik vandaan kom. Alles welbeschouwd doet het er niet toe waar je gevestigd bent. Goede architectuur wordt niet noodzakelijk geconditioneerd door tijd of ruimte. Ik heb een hoop werk, een hele lijst projecten, maar niets wat echt af of zeker is. We hebben een wedstrijd gewonnen voor twee flatgebouwen. Het project wordt momenteel berekend. Dat kan lang duren, en er is altijd een kans dat alles geannuleerd wordt. Ik werk ook aan een showroom voor een meubelfabrikant, aan een ceramiekgalerie en aan de renovatie van een woning uit de jaren vijftig, een huis op een heuvel. Ik wil graag meedoen aan een wedstrijd voor een project van sociale woningen aan de Rode Zee. Werk genoeg. Maar weet je, in de architectuur zet je nu eens een stap vooruit, dan weer twee stappen achteruit.”

Alvaro Siza heeft projecten lopen in onder andere Italië, Argentinië en Brazilië, hij vliegt overmorgen van New York naar São Paulo. Zijn werkritme is, naar eigen zeggen, waanzinnig. “Portugal is tegenwoordig het land waar ik het minste werk heb, en de meeste problemen om een project goedgekeurd te laten krijgen.” Hij zegt dat wereldwijd succes pas laat tot hem is gekomen. “Ik was al zestig, ik ben er nu bijna zeventig.” Hij is vijf decennia actief, en het gebeurt nog steeds dat een project misloopt. “In Amsterdam zou ik het Stedelijk Museum verbouwen. Ik ben al acht jaar met dat project bezig. Ik heb een eerste plan gemaakt, toen een tweede. Uiteindelijk werd alles geannuleerd. Maar dat heb ik uit de kranten moeten vernemen. Een architect is steeds als laatste op de hoogte.”

“Ik ben het afgelopen jaar niet in Jordanië geraakt”, zucht Siza, na een wereldreis in woorden (India, Noord-Afrika, New York). “Ik had te veel werk, en het was natuurlijk ook niet meteen de beste periode om naar het Midden-Oosten te reizen. Maar ik wil er dus wel nog naartoe. En dan wel voor minstens tien dagen. Ik zie de wereld tegenwoordig alleen nog door vliegtuigraampjes. Dat is frustrerend.” n

Tekst Jesse Brouns

Siza : “Die bewondering voor Le Corbusier op de architectuurschool in mijn tijd, dat was bijna een fixatie.”

Al-Hiyari : “Alles moet nog gebeuren in Jordanië. Het is een plek waar ik tenminste iets kan bijdragen.”