AMBACHT. Potten voor de eeuwigheid

Het Italiaanse dorp Impruneta is een legende op het gebied van tuinpotten.

Eeuwenlang al worden er op ambachtelijke wijze tuinvazen en bloembakken vervaardigd.

Een traditie die de tand des tijds weet te doorstaan.

JEAN-PIERRE GABRIEL

De avond valt over Impruneta, een dorp vlak bij Firenze. Het is acht uur en de eerste gasten verzamelen zich rond de brandende oven. Allemaal zijn het vrienden van Mario Mariani. Vrienden uit het dorp, die hier vaak komen en die men herkent aan hun alledaagse kleding, maar ook anderen, die er wat sjieker uitzien en met luxueuzere wagens rijden, waaruit ze verschillende kartons chianti te voorschijn halen. Wijn is er vanavond in overvloed, meer dan honderd liter dus zeker genoeg om de zesendertig verwachte genodigden te laven.

Sabbelend op zijn half opgerookte sigaar, fluistert Mario me schalks in het oor : “Er is een beetje van alles vanavond : kommunisten, socialisten, zelfs fascisten. ” En inderdaad, het is een bont gezelschap dat plaatsneemt aan de twee lange, inderhaast schoongeveegde tafels in de vormerij. Na een antipasto van overheerlijk varkensvlees, zullen ze zich te goed doen aan een typisch en ritueel gerecht uit Impruneta, dat in het quattrocento al bestond : peposo alla fornacina, runderpoot met tomaten en look. Urenlang heeft het vlees staan sudderen onder het waakzaam oog van Mario’s moeder, een echte, rondborstige Italiaanse mamma. Vannacht worden de potten gebakken een heilig moment en dat wordt gevierd. De hele nacht lang moet de oven gevoed worden met takkenbundels om de ideale temperatuurskurve te behouden die de broze, grijsachtige, inheemse aarde verandert in onverwoestbaar terracotta. Specialistenwerk, waarmee de hele produktie staat of valt.

In de buik van de oven nog altijd gebouwd volgens de architektuurbeginselen van de Romeinen zijn handgemaakte potten, kruiken, pannen en tegels heel zorgvuldig opgestapeld zodat geen ruimte verloren gaat. Dit is het resultaat van een maand werken door Mario en zijn twee handlangers. Over drie dagen, de tijd die de oven nodig heeft om langzaam af te koelen, zullen ze belaagd worden door massa’s klanten, die zich echter tevreden zullen moeten stellen met de produktiemogelijkheden van dit kleine, traditionele atelier.

Telkens wanneer er potten worden gebakken, wordt er feest gevierd met kameraden, vrienden en goede klanten. De hele nacht zal Mario bij de oven waken. Die avond is hìj de koning, omdat hij het vuur zo goed beheerst, een kunst waarvan alle mannen sedert mensenheugenis dromen. De meester is ook een goede pedagoog, want hij weet alle belangrijke fazen en de kritieke momenten daarin haarfijn uit te leggen. Dank zij hem blijft een traditie nog even voortleven hoewel ze met de sluiting van de Fornace Mario Mariani zo goed als zeker zal verdwijnen.

Alle andere ateliers kozen inmiddels voor moderne technologie, voor gasovens met temperatuurmeters en een computer die geprogrammeerd is om de ideale temperatuurskurve te handhaven. Dat is hun manier om de betrouwbaarheid van het bakproces te verhogen.

Ook Poggi, een legendarisch bedrijf gelegen aan de rand van het dorp, ontsnapt niet aan deze spitstechnologische ingreep. De rijen potten, beelden en andere voorwerpen, die netjes uitgestald staan op de binnenkoer, doen nochtans geloven dat er in eeuwen niets is veranderd. Hier beoefent men echter de kunst van het patineren, die de pas gebakken voorwerpen ouder doet lijken. Het is een heel eenvoudig procédé dat gewoon afhangt van de kwaliteit van het water waarmee de potten gewassen worden vlak nadat ze zijn vervaardigd.

Op het gebied van tuinpotten is Impruneta een legende. Gedurende eeuwen bouwde het zich een stevige reputatie op : hier wordt kwaliteitsaardewerk geleverd. Daarvan getuigen trouwens de antieke potten en voorwerpen die men hier en daar in de omgeving van Firenze aantreft. Aanvankelijk werden dergelijke potten vervaardigd voor het opslaan en vervoeren van olie en wijn, twee natuurprodukten uit het Middellandse-Zeegebied die al in de tijd van de Romeinen gegeerde handelswaar waren.

Als je binnenkomt in de stilte van een atelier als dat van Enzo Zago, besef je algauw dat er op enkele elektrische toebehoren na weinig is veranderd in de manier van werken. De grijs-zwarte aarde wordt eerst in kleine hoopjes op de binnenkoer van de fornace gelegd, waarna ze wordt gezeefd en gekneed met water. Vroeger gebeurde dit met de hand, vandaag nemen grote kneedmachines zoals je die ook vindt in bakkerijen dit karwei over. Dan vormen de pottenbakkers grote rollen van de klei, waarmee ze de binnenwanden van de zorgvuldig in elkaar gezette vormen bekleden. Voor Enzo Zago is dit de moeilijkste faze, want hoezeer de handelingen ook lijken op die van een kleuter die met plasticine speelt, het is en blijft een zeer precies werk. Er moet immers te allen prijze vermeden worden dat er luchtbellen in de klei blijven zitten : die zijn er namelijk de oorzaak van dat het voorwerp gaat barsten in de oven of na het bakken.

Na deze moeilijke faze worden de potten gladgestreken en worden de versieringen aangebracht. Vervolgens krijgen de potten rust : de klei moet eerst een beetje drogen om de potten makkelijk uit de vormen te kunnen halen. Eenmaal uit de vorm bekommeren de drie vrouwen, die in de fornace werkzaam zijn, zich om het fijne werk : de platte delen glad schuren, hier en daar nog kleine details korrigeren of toevoegen, en de potten een laatste wasbeurt geven.

Afhankelijk van het seizoen en de grootte van het stuk, is een week tot een maand nodig om de gewenste droogtegraad te bereiken. De potten hebben dan een matgrijze kleur en zijn klaar voor het bakken. Het bakken gebeurt bij 1000 C en neemt zo’n 40 uur in beslag. Vooral belangrijk is ook de kontrole over de afkoelingsfaze. De temperatuur mag nooit te snel onder het kritieke punt van 700 graden dalen : de kans dat de potten uiteenspatten, is dan erg groot. Tenslotte worden de volledig afgekoelde stukken gedurende enkele uren in een groot waterbad gedompeld. Niet onbelangrijk : dit bad maakt de broze terracotta tot een sterk materiaal dat de tijd en het weer kan trotseren.

Een atelier als dat van Enzo Zago in Impruneta houdt zich tegenwoordig bijna uitsluitend bezig met potten voor de tuin. Meer dan de anderen, heeft deze jonge pottenbakker een speciale voor klassieke modellen : gladde of geribbelde, met bloemen of met fruit als versiering. De rechthoekige bakken of vazen, die men Camelia noemt, zijn ook erg in trek in noordelijk Europa en Amerika. Zago werkt momenteel aan een plantenbak voor eenjarigen die bestemd is voor onze smalle vensterrichels.

Uiteraard zijn er in Impruneta en omgeving nog andere pottenbakkers. Er zijn ateliers die zich uitsluitend toeleggen op het vervaardigen van tegels of dakpannen in aardewerk, voor nieuwe gebouwen of voor de restauratie van oude. Andere bieden dan weer een assortiment aan waarvan de stijl niet zo duidelijk is. Maar het trio Mariani, Poggi en Zago staat ongetwijfeld borg voor het beste dat in Impruneta gemaakt wordt. Hun scheppingen zijn bestemd om in alle schoonheid oud te worden.

Als geen ander verstaat Mario Mariani de kunst om het vuur, gevoed met takkenbundels, op de ideale temperatuur te houden.Op de draaitafel (rechts) krijgen de potten vorm en worden ze gladgeschuurd.

In het atelier van Enzo Zago worden met veel geduld de zorgvuldig in elkaar gezette vormen met de grijze klei bekleed.

Bij Poggi verstaat men de kunst van het patineren, een eenvoudig procédé waardoor de pottenouder gaan lijken.