Toledo herdenkt de 400ste sterfdag van El Greco

Spaanser dan Spaans, met getormenteerde figuren en heftige kleuren in een gedeformeerde stad: Toledo herdenkt de 400ste sterfdag van El Greco.

Zo bruin haar architectuur, zo stoer het Alcázar, zo ridderlijk haar wapenambacht en zo trots boven de kloof van de Taag is Toledo de meest Castiliaanse van alle steden. Op het terras van de parador of bij de Puente de Alcántara: telkens schittert de oude hoofdstad van Spanje als een stenen icoon op een rots.

Het spirituele hart van Spanje

Maar wat ik zie, lijkt in niets op wat El Greco vereeuwigde toen hij Zicht op Toledo schilderde (nu in het Metropolitan, New York): een visioen van stormwolken in groen en blauw, de brug kreunt, de stad is totaal vervormd. Meer dan twee derde van alle gebouwen is verdwenen, het Alcázar en de kathedraal trotseren uitvergroot het ontij. De stad als spiritueel hart van Spanje, als mystieke eenheid van geloof en keizerrijk. Een ander zicht hangt in het Museo del Greco, dat overigens zijn woning niet was: Vista y Plano de Toledo. Onder een blauwe hemel ligt de witte stad er alweer gedeformeerd bij.

Toledo heeft de uit Kreta afkomstige Domenikos Theotokópoulos los pinceles gegeven: met zijn penseel borstelde hij vooral portretten en bijbelse taferelen. Zijn oeuvre is overdadig te bekijken. In de kathedraal hangen in de Sacristía de eerste El Greco’s, met het altaarstuk El Expolio of de Kleedafneming van Jezus. Het graf mag dan verdwenen zijn, ik kom de schilder tegen in het Convento de Santo Domingo el Antiguo, het Museo de Santa Cruz, het Hospital de Tavera en in de Iglesia Santo Tomé met de Entierro del Señor de Orgaz, een miraculeuze teraardebestelling onder een glorieus hemelrijk.

Spaanser dan Spaans

Telkens dat handelsmerk: rijk coloriet, heftige gebaren, licht en donker, verwarrende perspectieven, getormenteerde figuren die dramatische gebeurtenissen en emoties verraden, fanatici van het geloof, extatisch, in vertwijfeling, zelfs neurotisch. Ondanks de afwijzing door Filips II is El Greco de exponent van de ‘gouden’ zestiende eeuw, een geagiteerde Griek die Spaanser dan Spaans de ziel van katholiek Spanje heeft gevat.

“Epoiei”, zo tekende hij zijn doeken: “Hij maakte het”. Overal ervaar ik dezelfde verbijstering : een universum van heftige kleuren, mensen met vervormde lichaamsdelen en langgerekte lijven, geëxalteerde wezens in een dreigend decor dat weinig geeft om perspectief en de wetten van de natuur. Niemand lacht, iedereen lijdt. Met zijn stijl, bewonderd door Picasso, Cézanne en de expressionisten, was El Greco de boodschapper van de contrareformatie. De adelaar van Toledo mag dan een coureur zijn – bergkoning Federico Bahamontes – de beroemdste zoon blijft de zestiende-eeuwse maniërist El Greco.

Toch is er meer om dit voorjaar Toledo te bezoeken : christelijk, joods en Moors erfgoed in alle architectuurstijlen, winkelstraten met marsepein en edelsmeedkunst, terrassen en restaurants, de bruine stad en herinneringen aan Don Quichot uit La Mancha. Ook moet je, schreef filmmaker Luis Buñuel, een nachtje doorzakken, de mysterieuze sfeer van de stad ondergaan en onvoorwaardelijk van Toledo houden.

Mark Gielen