Wat ooit als een complottheorie werd afgedaan, voelt nu als een bijna-realiteit die velen in zijn greep houdt: de angst voor een nieuwe oorlog hangt als een donkere wolk boven ons hoofd. Maar wat veroorzaakt die groeiende onrust? En belangrijker nog, hoe leer je ermee omgaan?
Trigger warning: Dit stuk gaat over angst en mentale gezondheid. Worstel je met angst of piekergedachten? Of heb je vragen? Contacteer Tele-Onthaal via hun website of bel het nummer ‘106’.
‘Mijn angst voor de oorlog heeft mijn leven verwoest.’ Aan het woord is Nora1 , een 35-jarige geschiedenislerares. ‘Het zaadje was geplant tijdens de pandemie: plotseling was alles wat ik als vanzelfsprekend beschouwde, overhoop gegooid. De wereld voelde als een gevangenis.’ Ondanks de uitdagende overstap naar digitaal lesgeven bood haar werk als geschiedenislerares enige houvast. ‘Ik vind het geweldig om mijn kennis over het verleden aan mijn leerlingen over te dragen. Al was het toen erg moeilijk om te negeren wat er in het heden gebeurde, zeker omdat mijn leerlingen me veel vragen stelden. Ik piekerde veel over de toekomst, maar voelde me nog niet hopeloos.’
Toen de oorlog in Oekraïne uitbrak, kon Nora steeds minder goed relativeren. ‘Ik begon me af te vragen of dit slechts het begin was van iets veel ergers.’ Die zorg bleef constant in haar achterhoofd hangen. ‘Anderen deelden dezelfde bezorgdheden, maar bij mij leek het gevoel intenser. Angst was mijn metgezel. Slapeloze nachten, paniekaanvallen… het werd een dagelijkse strijd. En toch kon ik het nieuws niet negeren. Toen ik het voorbije halfjaar zag wat er ook nog eens in Palestina en Israël gebeurde, was dat de druppel,’ vertelt ze.
‘Misschien was het een opeenstapeling van alles wat ik de laatste tijd voelde, of misschien was ik al angstig en heeft dit me over de rand geduwd: maar ik kreeg een totale mentale ineenstorting. Ik ben constant bang dat een derde wereldoorlog nabij is. Niet echt handig als je les geeft aan leerlingen die regelmatig vragen stellen over de toestanden in Palestina, Oekraïne en Congo. Ik kon niet meer doen alsof alles goed ging, en deed niets anders meer dan piekeren. Het werd zo ernstig dat ik een tijdje uitviel en niet meer mijn huis wilde verlaten.’
Nora’s worsteling met angst en bezorgdheid is geen geïsoleerd incident. Uit recente inzichten van Tele-Onthaal blijkt dat mensen in ons land regelmatig kampen met angst voor de mogelijkheid van een derde wereldoorlog, of met zorgen over de toekomst van kinderen en kleinkinderen in een wereld met meervoudige crises. Ook online is die angst voelbaar. Toen Sesamstraat-figuur Elmo op X (het vroegere Twitter) vroeg hoe het met iedereen ging, kreeg hij duizenden reacties. Wat bleek? Er heerst veel angst voor de toestand van de wereld.
Ver-van-mijn-bedshow
Angst hoeft niet noodzakelijk negatief te zijn. ‘Het kan ons juist aanzetten tot actie en ons morele kompas kalibreren’, vertelt Bram Vervliet, hoofddocent psychologie aan de KU Leuven en auteur van het boek ‘Waarom we bang zijn’. ‘Het wijst op wat we belangrijk vinden en waar we ons voor willen inzetten, zoals bijvoorbeeld in het geval van klimaatverandering. Wanneer een probleem ver weg lijkt, kan dat ook angstgevoelens opbrengen, maar het lijkt dan minder urgent.’
Vervliet legt uit dat angst in drie categorieën valt. ‘Als de dreiging ver weg is, ervaren we technisch gezien “angst”. Hoewel er misschien geen direct gevaar dreigt, voelen we ons toch ongemakkelijk en blijven we alert, bijvoorbeeld door het nieuws te volgen om te zien of er iets gevaarlijks gebeurt.’
Wanneer de dreiging dichterbij komt, zoals bijvoorbeeld bij de inval van Oekraïne, spreken we technisch gezien van “vrees”. ‘Op dat moment richten we al onze aandacht op één specifiek gevaar, maar het blijft nog net buiten ons directe gezichtsveld. We moeten ons richten op het ene grote gevaar dat voor ons staat’, zegt Vervliet. De laatste fase wordt paniek genoemd. ‘Dit gebeurt wanneer we al in het gevaar zitten, zoals in een levensbedreigende situatie, bijvoorbeeld wanneer soldaten je stad binnenkomen. Technisch gezien schommelen veel mensen nu tussen angst en vrees.’
Angst kan extreem intens en plotseling zijn, maar het is ook erg vluchtig. ‘Onderzoeksinstituut Ipsos voert maandelijks wereldwijd onderzoek uit naar de angsten die mensen ervaren. Die fluctueren voortdurend, afhankelijk van wat op dat moment het meest op de voorgrond staat. In 2019 was dat klimaatverandering, in 2020 was dat corona, en in 2023 was dat een energiecrisis. Momenteel zal dat waarschijnlijk geopolitiek zijn’, klinkt het.
Eb en vloed
De vluchtigheid van angst is eigenlijk een positief teken, benadrukt crisispsycholoog Erik De Soir. ‘Dat toont aan hoe adaptief mensen zijn, vooral in crisissituaties. Na de angstaanjagende aanslagen in Brussel op 22 maart 2016, heerste er een golf van paniek en paranoia over IS en de jihad. Mensen vermeden de metro en zelfs kinderen waren angstig.’ In samenwerking met zijn partner, rouwtherapeut Lies Scaut, werden ze overspoeld met vragen van scholen over hoe ze kinderen door deze donkere periode konden loodsen. Dit resulteerde in het boekje ‘Moet ik nu bang zijn!? Kinderen begeleiden in tijden van angst en terreur’.
Hoewel de boeken aanvankelijk als warme broodjes over de toonbank gingen, verdween de publicatie geleidelijk uit de schijnwerpers. Tot 2022. Toen brak plotseling de oorlog uit tussen Rusland en Oekraïne. ‘De angst voor een nabij conflict groeide razendsnel in ons land. Scholen worstelden opnieuw met de vraag hoe ze kinderen moesten uitleggen wat een kernbom of een wereldoorlog was.’ De Soir en Scaut, gedreven door de opkomende dreiging, brachten meteen een geactualiseerde versie van hun boekje uit: ‘Bang van de oorlog’. Maar zoals eerder, ebde de angst al snel weg. ‘Mensen passen zich snel aan aan veranderende omstandigheden en raken gewend aan de dreiging, zolang ze niet onmiddellijk geconfronteerd worden met de harde realiteit van oorlog die hun kant op komt.’
Attention please!
We worden voortdurend overspoeld door een onophoudelijke stroom van (verontrustende) informatie, legt psycholoog Bram Vervliet uit. ‘NGO’s, politieke partijen, bedrijven en individuen vechten allemaal om onze aandacht op sociale media’, voegt hij eraan toe. ‘Hoewel dit geen nieuw fenomeen is, hebben sociale media en reguliere kanalen het alleen maar verergerd. Berichten en beelden kunnen razendsnel viraal gaan, waardoor de urgentie van verschillende kwesties tegelijkertijd wordt benadrukt.’
Mensen worden overweldigd door een cascade van conflicten: geopolitieke spanningen, smeltende ijskappen, aardbevingen, anti-LGBT-wetten, anti-abortuspropaganda, racisme, migratie, inflatie, armoede… En als klap op de vuurpijl zien we steeds vaker het gebruik van de term ‘Derde Wereldoorlog’ in het discours van prominente mediabronnen zoals VRT, HLN, De Standaard en zelfs organisaties zoals de NAVO. Dit draagt bij aan een groeiende angst en massahysterie.
Zo merkte The Guardian dat de interesse in ‘doomsday-prepping’ gestaag stijgt: mensen kopen steeds vaker survivalkits om zich voor te bereiden op noodsituaties. Vorig jaar gaven Amerikanen alleen al 11 miljard dollar uit aan zo’n kits. Grote multinationals zoals Amazon en eBay spelen hier zelfs op in door speciale categorieën voor preppers aan te bieden.
Filterloos en persoonlijk
Wat ons ook raakt, is het soort inhoud dat we zien. Waar oorlogsbeelden vroeger zwaar gefilterd en gecensureerd werden op traditionele media, is dat filter volledig verdwenen op sociale media. Zo circuleren er heel wat bloederige, expliciete beelden op Instagram en TikTok. ‘Blootstelling aan dergelijke gruwelijke beelden kan niet anders dan ons mentale welzijn beïnvloeden’, merkt Vervliet op.
De verhalen raken ons bovendien persoonlijk. Neem bijvoorbeeld de journalisten Motaz Azaiza en Bisan Owda, die hun reis als ontheemde Palestijnen op Instagram en TikTok delen als een soort dagboek. ‘Als je zulke persoonlijke verhalen op sociale media ziet, kun je de gebeurtenissen bijna vanuit een eerstepersoonsperspectief ervaren. Dat kan een diepgaande impact hebben, tegenover wanneer je het bekijkt of leest vanuit een afstandelijk standpunt’, vertelt Vervliet.
Dit komt doordat mensen van nature verhalenvertellers zijn. ‘Verhalen hebben de kracht om langer in ons geheugen te blijven hangen dan droge feiten. Daarom kunnen verhalen – die worden verteld met behulp van beelden – ons diep raken en ons perspectief op de wereld veranderen.’
Wake-up call
Op welk punt moeten we erkennen dat onze bezorgdheid over de wereld een ongezonde tol begint te eisen? Voor Nora was die grens duidelijk overschreden. ‘Het heeft me mijn relatie gekost’, zegt ze. ‘Naarmate de wereld om ons heen chaotischer werd, vertaalde zich dat ook naar ons. Mijn ex-partner, van nature optimistisch, begreep mijn angst niet. Onze eens zo stabiele relatie begon scheuren te vertonen. Ik was constant op zoek naar geruststelling en vergat hem daarbij.’ Hun ruzies werden frequenter. ‘Op een gegeven moment had mijn ex-partner er genoeg van. De emotionele tol van mijn angst en de groeiende afstand tussen ons leidden tot het pijnlijke besluit om uit elkaar te gaan.’
Dat was voor haar een wake-up call. ‘Ik zocht hulp en kreeg de diagnose gegeneraliseerde angststoornis. Ik zoek nu begeleiding bij een therapeut en ben begonnen met antidepressiva. Daarnaast heb ik mijn sociale media gedeactiveerd om niet meer overweldigd te raken en beperk mijn blootstelling aan het nieuws. Sommige dagen voelt het nog steeds alsof ik nauwelijks mijn hoofd boven water kan houden; de angst blijft altijd wel in mijn achterhoofd hangen. Maar ik denk dat ik mijn eigen copingmechanismen heb gevonden.’
Nora is ook weer begonnen met lesgeven. ‘Ik zie mijn rol als leerkracht nu anders. Het is geen last, maar mijn levenslijn. Ik zie het als mijn missie om hen door deze turbulente tijden te leiden en samen hoopvol naar de toekomst te kijken.’
Gezonde copingmechanismen
Als het gaat om copingmechanismen, bestaat er niet echt een ‘one size fits all’-oplossing. Je kunt online heel wat standaardadvies vinden – beweging, zonlicht, meditatie en zelfzorg – maar dat werkt niet voor iedereen. Ontdek hieronder enkele tips van experts.
Volgens de Oostenrijkse sociale media onderzoeker Kathrin Karsay, van de Universiteit van Wenen, is het hoe dan ook een goed idee om minder op je gsm te zitten. ‘Het wordt vaak gezegd en het is vanzelfsprekend, maar het kan echt helpen om minder tijd door te brengen op sociale media. Probeer zeker ’s avonds voor het slapen en ’s ochtends na het opstaan je smartphone te vermijden. Mensen zijn dan vatbaarder voor negatief denken. Ik beperk mezelf bijvoorbeeld tot slechts 15 minuten per dag op TikTok’, zegt ze.
‘Voor apps zoals TikTok moet je in het achterhoofd houden dat het voornamelijk een entertainment-app is. Het is dus niet bedoeld om in contact te blijven met je vrienden. Als je graag wil ontspannen is het goed om dat op andere manieren te doen. Naar buiten en je omgeving herontdekken is bijvoorbeeld geen slecht idee als je je overweldigd voelt.
Een andere manier om met angst en stress om te gaan is door je veerkracht te vergroten. Dat onder andere doen door je nervus vagus – de zenuw tussen je brein en lichaam – te trainen. Volgens Marie-Anne Vanderhasselt, hoofddocent aan de UGent ligt het geheim voor een gezond mentaal welzijn in je nervus vagus. ‘De activiteit in je nervus vagus kan toenemen en afnemen. Als het toeneemt, kan je lichaam zich sneller ontspannen en word je stressbestendiger. Als de functionaliteit van je nervus vagus vertraagt, voel je de gevolgen ook op je mentaal welzijn. Het is dus belangrijk om je nervus vagus te optimaliseren zodat je zowel fysiek als mentaal veerkrachtig en stressbestendig wordt.’ Hoe je dat precies doet, lees je in dit stuk.
Ook Tele-Onthaal benadrukt het belang van een gebalanceerde nieuws- en mediaconsumptie en biedt een luisterend oor aan mensen die hun angst willen delen. Ze creëren een veilige ruimte waar individuen zonder oordeel hun zorgen kunnen uiten en advies kunnen krijgen over het omgaan met angst en machteloosheid. Door empathie en luisteren te benadrukken, onderstreept Tele-Onthaal het belang van psychologische ondersteuning tijdens onzekere tijden.
Benieuwd naar nog meer tips om te kunnen relativeren? Lees dan zeker ook dit stuk: ‘Alles gaat slecht’: waarom verlangen we terug naar de tijd voor de pandemie?
1 Nora is een schuilnaam
‘Bang voor de oorlog!? – Kinderen helpen in tijden van angst en oorlog’, Lies Scaut, Erik De Soir, Campusshop Xod
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier