‘ZE WIST DAT ZE NIET DE EERSTE KEUZE WAS, MAAR HET WERD TOCH EEN MARRIAGE D’AMOUR’

Tachtig jaar na zijn dodelijke val van de rotsen staat Albert I opnieuw in de schijnwerpers. In scherp contrast met controversiële complottheorieën over zijn dood eerder dit jaar schetst ‘Albert & Elisabeth’ een intimistisch portret van een gelukkig koppel. Gesprek met auteur en kleindochter van het koningspaar, prinses Esmeralda van België.

De raadselachtige omstandigheden waarin Albert ten val kwam, voeden al decennia de speculaties. De recentste complottheorie is de link tussen Alberts dood en de diefstal van het Lam Gods-paneel De rechtvaardige rechters uit de Gentse Sint-Baafskathedraal. Beide gebeurtenissen vonden plaats in 1934. In het schilderij zouden aanwijzingen zitten naar de moord, zoals de rotsen van Marche-les-Dames waar zich een eeuwenoud geheim zou bevinden. Om dat geheim te bewaren, moest de koning vermoord en het schilderij verstopt worden. Een fantastisch verhaal dat kan wedijveren met de Da Vinci Code, maar bewijzen zijn nooit opgevoerd. Evenmin als voor de theorie dat het om een politieke moord of zelfmoord zou gaan.

Ook niet bewezen, maar wel interessant in het licht van het pas verschenen boek, is de theorie van de passionele moord. Na de Eerste Wereldoorlog belichaamden Elisabeth als ‘verpleegster van de natie’ en Albert als ‘koning-ridder’ een sprookjeskoppel, maar de realiteit achter dat geromantiseerde beeld zou heel anders geweest zijn. Volgens insiders hadden beiden een eigen leven en zou Karel over zijn vader (prins Filips, broer van Leopold II) ooit gezegd hebben : “Hij hield van de vrouwtjes, net als ik.” Met een hele rist mogelijke moordenaars als gevolg. Zowel minnaars van Elisabeth als jaloerse echtgenoten van minnaressen passeerden de revue, maar de meest fantasierijke theorie was wel dat Elisabeth haar man zou vermoord hebben en later met enkele getrouwen hem van de rotsen zou geduwd hebben om de moord te verdoezelen. Het spreekt voor zich dat niets van deze complottheorieën in het boek Albert & Elisabeth aan bod komt. Niet het minst omdat de auteur de kleindochter is van het koningspaar. Wat enige objectiviteit natuurlijk in de weg staat, maar anderzijds ook als gevolg heeft dat zij zonder restrictie in de familiearchieven kon duiken, waardoor het boek toch weet te verrassen met enkele onuitgegeven foto’s en documenten. Ik ontmoet Esmeralda naar aanleiding van de boekvoorstelling in de meest voor de hand liggende locatie : de Muziekkapel Koningin Elisabeth in Waterloo.

De dochter van wijlen koning Leopold III en zijn tweede echtgenote Liliane Baels lijkt sprekend op haar moeder. Een elegante verschijning zonder royalistische zweem van afstandelijkheid. Zoals elk welopgevoed koningskind wikt en weegt ze haar woorden zorgvuldig, doch zonder wereldvreemdheid. Het feit dat ze met haar gezin in Londen woont en als journalist een professionele loopbaan heeft uitgebouwd, zit daar waarschijnlijk voor iets tussen. Met dit derde boek over de familiegeschiedenis van het Belgisch vorstenhuis heeft ze zich alvast de officiële status van hofleverancier toegeëigend. Niet dat het haar daar op de eerste plaats om te doen is. Het is een universele menselijke behoefte om zichzelf te ontdekken door te duiken in de familiegeschiedenis. Zo ook voor schrijvende prinsessen.

Albert en Elisabeth waren uw grootouders. Hoe belangrijk is hun rol geweest in uw kindertijd ?

Esmeralda van België : Ik denk dat de rol van grootouders in het leven van een kind niet overschat kan worden. Ze geven de aandacht en sentimentele generositeit die ouders vaak niet kunnen geven door hun verplichtingen. Jammer genoeg heb ik dat nooit zelf mogen ervaren. De ouders van mijn moeder waren al gestorven voor mijn geboorte. Koning Albert was twintig jaar voordien al verongelukt en mijn grootmoeder heb ik maar even gekend. Ik was negen jaar toen ze stierf. Vandaar dat ik heel graag het menselijk aspect van mijn grootouders wou ontdekken.

Is dat ook de verklaring waarom dit al het derde boek is dat u schrijft over het Belgisch koningshuis ? Vanwaar die fascinatie ?

In mijn hoedanigheid van journaliste ben ik altijd gepassioneerd geweest door de geschiedenis, en – omdat het me persoonlijk raakt – a priori door de geschiedenis van mijn familie.

Het neerschrijven van familiegeschiedenis brengt vaak zelfkennis en inzicht in patronen die soms zelfs tot vijf generaties terug herhaald worden. Was dat ook voor u het geval ?

In het karakter en de persoonlijkheid van mijn grootmoeder heb ik veel aspecten ontdekt die ik ook heb gezien bij mijn vader en uiteindelijk bij mezelf ontdek. Het klopt dus zeker dat de lijn zich doorzet. Persoonlijk herken ik mezelf vooral in de onafhankelijkheidsdrang van mijn grootmoeder. En het feit dat ze absoluut geen angst had om onconventioneel uit de hoek te komen. Ze had ook een sterk rechtvaardigheidsgevoel en ijverde voor vredelievende oplossingen. Ze zocht het gezelschap van intellectuelen en creatieve geesten die zich lieten opmerken door een avant-gardistische attitude.

In het voorwoord schrijft u dat Elisabeth en Albert een heel andere jeugd hebben genoten. In welke zin manifesteerde zich dat ?

Mijn grootvader genoot een zeer strenge opvoeding, in de eerste plaats onder invloed van zijn vader. Zoals u misschien wel weet, was de graaf van Vlaanderen doof waardoor hij zijn stemvolume niet goed kon inschatten. Deze handicap maakte hem ook teruggetrokken en koel. Hij was een zwijgzame man die weinig contact had met zijn kinderen. Daarnaast had het protocol aan het hof een grote impact op hun dagelijks leven. Mijn grootmoeder groeide weliswaar ook op in adellijke kringen, maar haar familie was heel hecht. Elisabeths vader was nauw betrokken bij de opvoeding van zijn kinderen. Zijn beroep als oogarts bracht het gezin ook in contact met de ‘gewone’ bevolking.

Niet alleen het verschil in opvoeding maakte hun huwelijk niet meteen de meest voor de hand liggende keuze. In het boek onthult u dat Albert eigenlijk zijn zinnen had gezet op prinses Isabelle d’Orléans. En dat Leopold II zijn veto stelde omdat haar vader ook doof was en dit voor een dubbele erfelijke belasting zou zorgen. Was uw grootmoeder op de hoogte van het feit dat haar toekomstige echtgenoot zijn hart had verloren aan een andere vrouw ?

Mijn grootmoeder wist heel goed dat Isabelle de eerste keuze was van mijn grootvader, maar dat heeft niet belemmerd dat hun gearrangeerd huwelijk uiteindelijk is geëvolueerd naar een marriage d’amour. Wat niet wil zeggen dat ze het gemakkelijk had wanneer Isabelle in de buurt was. Dat blijkt althans uit gesprekken die ik heb gevoerd met familieleden die getuigden dat alleen al de naam d’Orléans voldoende was om mijn grootmoeder uit evenwicht te brengen.

Haar kinderen moest ze opvoeden volgens een koninklijk protocol dat haaks stond op de opvoeding die ze zelf had genoten, bracht het moederschap Elisabeth niet in een tweestrijd ?

Toen Elisabeth haar eerste kind op de wereld zette, was ze wel al ingeburgerd in het Belgische koningshuis. Als toekomstige koningin moest ze zich er wel bij neerleggen. Maar door de officiële verplichtingen bracht ze veel minder tijd door met haar kinderen dan haar ouders met haar als kind hadden gedaan. Uit de briefwisseling blijkt ook wel dat ze de strenge regels van het protocol altijd is blijven ervaren als een strak keurslijf.

Haar verhaal vertoont in dat opzicht veel gelijkenissen met wijlen prinses Diana. Heeft Elisabeth nooit gerebelleerd ?

Het werd minder gemediatiseerd in die tijd, maar af en toe ontsnapte ze door plots te verdwijnen naar het buitenland. Met of zonder kinderen. Er zijn best wel veel brieven waarin Albert schrijft dat hij graag zou weten wanneer ze plande terug te komen. Ze kon dus echt wel voor een tijd verdwijnen zonder iets van zich te laten horen. Niet als gevolg van een dispuut maar veeleer om lucht te happen, te ademen…

Heeft uw vader veel verteld over de relatie die hij had met zijn ouders ?

Absoluut. Hij had een innige band met zijn beide ouders, maar op een heel andere manier. Zijn vader was streng en rigide, maar door de jaren groeide een diepe band tussen hen die uiteindelijk resulteerde in een intense correspondentie. Ofschoon Albert I onverwacht stierf, verraadt de briefwisseling van de laatste maanden van zijn leven een diep verlangen om levenswijsheden door te geven aan zijn zoon. Alsof hij een voorgevoel had van wat komen zou… De maanden voor het noodlottige accident had Albert zich al voortgesleept, hij was moe en nam zijn zoon steeds meer in vertrouwen. Het is ontroerend te zien hoe hij zijn brieven steevast ondertekende met ton père et ami. Vier korte woorden die een grote verbondenheid impliceren. De relatie met zijn moeder was van heel andere aard. Het was absolute liefde tussen hen. Mijn vader was haar favoriete zoon. Er spreekt enorm veel affectie uit hun brieven. Ze deelden hun intiemste gedachten met elkaar.

In het boek beschrijft u ook hoe Elisabeth, nog volop in het rouwproces na de dood van Albert, zichzelf vermande om haar zoon bij te staan.

Inderdaad, zij waren deelgenoot in hetzelfde verdriet. In het boek citeer ik ook mijn vader wanneer hij terugdenkt aan deze periode. Over Elisabeth zegt hij : “Ze kwam slechts opnieuw tot het leven toen ik zelf door het noodlot werd getroffen. Ik keerde uit Zwitserland terug, zwaar getroffen door opnieuw een dood, nauwelijks anderhalf jaar na het overlijden van mijn vader. Mijn moeder kwam naar mij toe en zei dat ze opnieuw ging leven : ze kon zich opnieuw nuttig maken.”

In tegenstelling tot de warme band met haar kinderen, moet de relatie tussen Elisabeth en het hof toch heel wat stroever zijn verlopen. Zo zou koning Leopold II haar als huwelijkskandidate hebben afgeschreven wegens te klein en te lelijk ?

En het feit dat ze ook een heel andere opvoeding had genoten, maakte dat ze niet op dezelfde golflengte zaten. Bovendien hebben ze een tijdlang onder hetzelfde dak gewoond, allesbehalve ideaal voor een goede verstandhouding. Beeld je maar eens in : als jong koppel woonden Albert en Elisabeth het eerste jaar van hun huwelijk in een zijvleugel van het koninklijk paleis. Niet meteen aangenaam en stimulerend voor een prille relatie. Elisabeth beschrijft in haar brieven naar haar man en familie hoe haar schoonmoeder onuitgenodigd te pas en te onpas binnenstormt in hun privévertrekken. Tussen de regels door lees je heel goed hoe frustrerend het voor haar moet geweest zijn.

Was ze enkel gefrustreerd ?

In het begin was Elisabeth zeker en vast ook geïntimideerd door Leopold II, alleen al door zijn rijzige gestalte. Bovendien was hij een imposante man met een stug karakter. Maar gelukkig had ze niet veel contact met hem.

Hoe gedroeg Elisabeth zich op haar beurt als schoonmoeder ten opzichte van uw moeder ?

Ik denk dat ze niet de gemakkelijkste schoonmoeder was, weliswaar op een andere manier, maar gezien de exclusieve liefde die ze voor mijn vader voelde, was een goed contact met mijn moeder (Liliane Baels) niet vanzelfsprekend. Maar ik geloof wel dat ze elkaar respecteerden en apprecieerden. Maar mijn grootmoeder heeft het huwelijk van mijn ouders wel altijd gesteund. Al was het alleen al maar omdat ze opgelucht was dat een nieuwe liefde haar zoon uit zijn depressie haalde. Intellectueel vond ze in mijn moeder ook een gelijkgestemde.

Stonden familietradities, zoals een zondagse brunch, hoog in het vaandel ? Nam Elisabeth haar rol als mater familias in dat opzicht ter harte ?

Amusant is dat de hele familie tijdens het eerste deel van de Tweede Wereldoorlog samenwoonde in het paleis van Laken, waardoor ze vaak samen dineerden. Na de wapenstilstand bleef Elisabeth in Laken wonen. Wanneer mijn vader in de jaren vijftig terugkeerde, werden feestdagen meestal in gezinsverband gevierd. En soms dineerden ze ook weleens op zondag, maar Elisabeth nam in de eerste plaats haar rol als grootmoeder heel serieus. Ze hield er vooral van om tijd door te brengen met haar kleinkinderen. Langs Italiaanse kant zag ze de kinderen van Marie-José veel minder aangezien zij in Zwitserland opgroeiden, maar als ze in het land waren, insisteerde ze hen te zien.

Hoe vulde ze haar rol als grootmoeder precies in ?

Ze hielp haar kleinkinderen met huiswerk en organiseerde diverse educatieve uitstapjes. De voormalige koning Albert was als kind gefascineerd door astronomie en ze nam hen dan mee naar het planetarium. Natuurlijk was er ook nog altijd haar passie voor sport die ze wilde delen met haar kleinkinderen. Ze leerde hun skiën en schaatsen, althans de oudere kleinkinderen. Zelf heb ik dat nooit mogen ervaren omdat ze toen al te oud was, maar ik weet wel dat ze heel sportief was. Ze speelde golf, zwom elke dag en beoefende samen met mijn grootvader alpinisme…

Welke waarden gaf ze door aan haar kinderen ?

Dezelfde waarden die ze van haar vader had geleerd. Werklust, toewijding en natuurlijk haar passie voor muziek. Elk kleinkind heeft ze aangespoord om een instrument te spelen. Bij Boudewijn en Albert is ze erin geslaagd om de passie voor muziek aan te wakkeren. Toch zeker in hun jonge jaren.

Heeft u zelf nog muzikale herinneringen aan haar ?

Neen, niet echt. Ik was de jongste van al haar kleinkinderen en toen ik op leeftijd van besef kwam, was Elisabeth al hoogbejaard. Maar tijdens het doornemen van alle documenten heb ik wel haar muzikale voorkeur ontdekt. Eigenlijk hield ze van alle muziekgenres, met een uitgesproken voorkeur voor klassieke muziek. Ze leefde met muziek.

Mocht ze vandaag nog leven, welke ultieme vraag zou u haar nog willen stellen ?

Ik zou graag weten op welke manier zij naar de wereld van vandaag keek. De machtsverhoudingen zijn dusdanig veranderd sinds haar overlijden in 1965. Ze werd in de jaren vijftig de Rode Koningin genoemd, omdat ze naar aanleiding van het Tsjaikovskifestival twintig dagen in de Sovjet-Unie doorbracht. En ook haar bezoek aan China zorgde toen voor controverse.

Dergelijke vraag stelt u vanuit een journalistieke reflex. Welke vraag zou u haar stellen als kleindochter ?

Dat is moeilijk, omdat ik mijn kinderen op een heel andere manier heb opgevoed. Ik zou benieuwd zijn naar haar visie op onze familie vandaag en op de rol van de monarchie anno 2014.

DOOR PASCALE BAELDEN

“In veel brieven schrijft Albert dat hij graag zou weten wanneer Elisabeth plande terug te komen uit het buitenland”

“Albert en Elisabeth woonden eerst in een zijvleugel van het koninklijk paleis. Niet meteen aangenaam voor een prille relatie”