Een roepende in de woestijn : KONINGIN NOOR

“Ik wil een menselijker beeld van de Arabische wereld schetsen”, zegt Noor al-Hoessein, weduwe van de Jordaanse koning, over haar memoires. Geen toeval dat ‘Een leven in teken van vrede’, waarin ze zich opwerpt als pleitbezorgster van een tolerante islam, wereldwijd gepubliceerd werd aan de vooravond van de oorlog in Irak.

H Een leven in teken van vrede, Arena / Standaard, 414 p. met foto’s, 22,50 euro.

I t’s an honour, your Majesty“, hoor ik mezelf antwoorden als koningin Noor me bedankt omdat ik van Antwerpen naar Den Haag ben gekomen om met haar te praten. Nooit gedacht dat ik zoiets zonder een brede grijns over mijn lippen zou krijgen. Maar zo’n vrouw is het dus. Strikt genomen niet eens van adel. Lisa Najeeb Halaby werd in 1951 in Washington D.C. geboren als dochter van een vooraanstaande Arabisch-Amerikaanse vader en een Zweedse moeder. Maar wat ze aan blauw bloed ontbeert, maakt ze ruimschoots goed door haar koninklijke allure. “Wat is ze mooi”, zucht de Nederlandse journaliste die Noor net heeft geïnterviewd als ik op paleis Noordeinde arriveer. “Onwezenlijk bijna.” Wijlen koning Hoessein gaf zijn vierde echtgenote niet voor niets de naam Noor al-Hoessein, ‘Licht van Hoessein’. En verdraaid als het niet waar is, deze vrouw straalt van binnenuit.

Wat haar in mijn ogen nog veel interessanter maakt, is dat ze een bijzonder boek geschreven heeft. Niet zomaar het verhaal van haar leven aan de zijde van de koning van Jordanië, maar een slimme mengeling van persoonlijke, politieke en culturele informatie die je een insidersvisie op de situatie in het Midden-Oosten geeft. En je als het ware een voyeuristische blik achter de schermen gunt van belangrijke historische gebeurtenissen als de Camp David-besprekingen en de Eerste Golfoorlog. In de VS voert Leap of faith inmiddels de bestsellerslijst aan.

Een sprong in het duister, beter kun je het huwelijk van Lisa Halaby met de Jordaanse monarch, door de CIA ooit ‘ons ondeugend koninkje’ genoemd, moeilijk omschrijven. Zevenentwintig was ze toen ze na een bijzonder korte en discrete vrijage met de toen 42-jarige Hoessein trouwde. Twee eerdere huwelijken van de koning, met een Egyptische en een Britse, waren in een echtscheiding geëindigd, zijn derde vrouw, de Palestijnse Alia, kwam om in een helikopterongeluk. De jonge bruid werd meteen stiefmoeder van acht kinderen uit twee vorige verbintenissen van haar man en zelf zou ze hem nog vier nakomelingen schenken. Binnen de kortste keren adopteerde ze ook de vier miljoen Jordaniërs, van wie zestig procent Palestijnen. De architectuuralumna van Princeton, die in de vroege jaren zeventig in wolken traangas tegen de Vietnamese oorlog geprotesteerd had, leerde Arabisch en bekeerde zich tot de islam. Nadrukkelijker dan haar voorgangsters steunde ze haar man met woord en daad op zijn vredesmissies en net als Hillary Clinton verstevigde ze haar eigen positie door zich in te zetten voor allerlei projecten, waaronder zelfhulpverenigingen voor arme vrouwen, het jaarlijks cultuurfestival van Jerash en het natuurbehoud. Na de dood van prinses Diana werd Noor het nieuwe boegbeeld van de internationale antilandmijnencampagne.

Gemakkelijk kan dat allemaal niet geweest zijn. Door zijn precaire positie tussen Oost en West was Hoessein een politiek evenwichtsacrobaat en een overlevingskunstenaar. Toen hij vijftien was, werd zijn grootvader voor zijn ogen neergekogeld en zelf ontsnapte hij ettelijke keren aan aanslagen op zijn leven. Noor werd door haar onderdanen wel eens scheef bekeken wegens het haar toegeschreven zwak voor exclusieve kleren en juwelen. Zelf beweert de koningin in haar memoires dat ze juist van eenvoudige dingen houdt en dat het haar man was die een typisch oosterse voorliefde voor barokke outfits en schitterende stenen koesterde. In het begin van haar huwelijk leed Noor zwaar onder het gebrek aan privacy ; alleen in de badkamer kon ze haar man onder vier ogen spreken. Bij staatshoofden valt het politieke vaak samen met het persoonlijke. Noor kwam in aanvaring met mevrouw Nethanyahu over Palestina, moest ooit in recordtempo een diner improviseren toen de Kadhafi’s onverwacht op de stoep stonden. Ook dat maakt de charme van het boek uit : het voortdurende schipperen van de auteur tussen discretie en understatement (vooral wat de roddels en de intriges aan het Hasjemitische hof betreft) en haar goed gedoseerde openhartigheid over meer onschuldige aspecten van het koninklijke privé-leven, zoals de kamerheer die de nieuwe Bally-schoenen van de koning inpikte en die keer dat de Jordaanse koninklijke familie een uur te laat met de helikopter bij de Windsors in Balmoral arriveerde en dan ook geen lunch meer kreeg.

Tijdens het interview is de koningin een stuk minder openhartig. Het vragenlijstje moest van tevoren opgestuurd worden, uiteraard in het Engels. Na het interview wil ze de tekst nalezen, zij het enkel de stukken waarin ze zelf aan het woord komt. Nu ja, na de vorige Golfoorlog publiceerde een Britse krant de roddel dat Saddam de Jordaanse koning aan zijn kant had proberen te krijgen door hem een oldtimer ter waarde van twaalf miljoen dollar cadeau te doen die nog van Hitler geweest was. Een mens zou van minder wantrouwig worden tegenover de pers. Vóór het gesprek zijn de instructies summier : de koningin moet met Your Majesty aangesproken worden en wijlen koning Hoessein wordt His Majesty genoemd. Noor ziet er tenger uit in haar simpele zwarte broek en sweater en is innemend op een gedistingeerde manier. Kijkt me recht in de ogen als ze een hand geeft. Ze heeft nog steeds een Amerikaans accent, stel ik met iets van verwondering vast. Beschaafd, maar onmiskenbaar Amerikaans.

Waarom ze in haar boek voor die doeltreffende mengeling van persoonlijke, historische en politieke informatie koos, wil ik weten. De koningin spreekt met de ernst en overtuiging van een zendelinge, in lange, ingewikkelde zinnen, behoedzaam haar woorden kiezend.

“Toen ik na de dood van mijn man, zo’n drieënhalf jaar geleden, met dit project begon, vertelde ik de uitgevers dat ik maar één soort boek de moeite van het schrijven waard vond : één waarin ik de belangstelling die het publiek, om welke reden dan ook, voor mijn persoon koesterde, zou gebruiken als een middel om lezers in de VS en andere delen van de wereld een menselijker beeld te geven van de Arabische wereld, die ze meestal enkel kennen van statistieken en krantenkoppen. Zelfs toen ik als jonge studente voor het eerst naar het Midden-Oosten reisde, merkte ik dat niet alleen de Amerikaanse media, maar ook de schoolcurricula op geen enkel gebied een correct beeld geven van het leven in de regio. Toen ik trouwde en in Jordanië ging wonen, werd die indruk alleen maar versterkt en mijn man heeft mij altijd aangemoedigd om mijn unieke perspectief van westerlinge met een grote kennis van het Midden-Oosten te gebruiken om het onbegrip te helpen bestrijden. Want de bestaande misverstanden veroorzaken grote schade, zelfs met politieke gevolgen. Nu nog meer dan vroeger zelfs. Ik maak me grote zorgen om de enorme kloof tussen Oost en West die na de recente gewelddaden ontstond. Zoveel mensen zetten zich in voor een beter begrip en telkens er een sprankel hoop is, is er een nieuw incident dat leidt tot het verharden van de standpunten in de pers en helaas ook in regeringskringen. En het blijkt helaas een utopie te zijn dat de technologie ons automatisch dichter bij elkaar brengt. We hebben toegang tot globale informatie, maar vreemd genoeg zet dat vele mensen ertoe aan om zich nog meer van de wereld te isoleren. Mijn boek is maar één bescheiden poging om andere perspectieven te bieden.”

Ja, waarom zijn wij in het Westen zo bang voor de islam ? Koningin Noor : ” Waarom haten zeons zozeer ? was een vraag die veel Amerikanen zich na 11 september 2001 stelden. Wat ze zich niet realiseerden, is dat die vraag, ingegeven door angst en onzekerheid, in de moslimwereld even vaak gesteld wordt. Over heel de wereld zijn er meer dan een miljard moslims, maar in de westerse krantenkoppen en in de politieke retoriek wordt geen onderscheid gemaakt tussen de gematigde meerderheid en een militante minderheid die verantwoordelijk is voor terroristische activiteiten en een repressieve politiek tegenover vrouwen en meer tolerante leden van hun eigen gemeenschap. De meeste moslims verlangen er net zo sterk naar om hun kinderen in vrede en zekerheid te kunnen opvoeden als de doorsnee westerling. Volgens hun eigen geloof, maar in een respectvolle relatie met anderen. Maar vele moslims hebben tegenwoordig het gevoel dat ze onder vuur liggen. Door de Amerikaanse politiek, maar ook de stereotiepe voorstelling van moslims in de pers en zelfs in films. Al vele jaren, en zeker na 11 september, probeer ik mensen in leidende functies in Hollywood aan het verstand te brengen wat een impact de negatieve voorstelling van Arabieren in entertainment heeft. Niet alleen op de westerse opinievorming. Die films worden wereldwijd ook door moslims gezien en die krijgen keer op keer de boodschap dat het Westen hen niet als menselijke wezens beschouwt met wie een dialoog en constructieve relaties mogelijk zijn. Dat is dan weer een uitstekende voedingsbodem voor extremisten, die argumenteren dat de VS en het Westen in het algemeen de Vijand zijn.”

Kijk, daarin kan ik de koningin perfect volgen. Toen ik op televisie onlangs de wat domme, maar populaire actiefilm The Mummy zag, viel het me op dat zowat elke Arabier als een lafaard, een huichelachtige oplichter of een monsterlijke geweldenaar werd voorgesteld. En ook van de stereotypen in zogezegd onschuldige Disney-films als Aladdin wordt een weldenkend mens ietwat ongemakkelijk. Wat ik minder goed begrijp, is Noor al-Hoesseins bewering dat ze voor de islam gekozen heeft omdat die de fundamentele gelijkheid van mannen en vrouwen predikt. In haar boek benadrukt ze dat haar bekering op eigen initiatief gebeurde ; Hoessein zou het haar niet gevraagd hebben. In de praktijk lijkt het me ondenkbaar dat het Jordaanse hof en de bevolking een koningin aanvaard zouden hebben die hun geloof niet deelde. Net zoals er in de realiteit niet veel overblijft van het ideaal van de gelijkheid van de seksen in de islam.

Koningin Noor : “Ook daarover bestaan veel misverstanden. De praktijken van bijvoorbeeld de Taliban worden met de hele moslimwereld geassocieerd, maar ze zijn totaal in tegenstrijd met de boodschap en de fundamentele waarden van ons geloof zoals ze verkondigd worden in de koran en de leer van de profeet Mohammed. Het is zelfs zo dat de islam de vrouwen in de zevende eeuw al rechten gaf die ze in de westerse wereld pas bij het begin van de twintigste eeuw zouden krijgen : het recht op gelijkwaardig onderricht, een huwelijkscontract, op het bezit en het erven van eigendommen, stemrecht en het spelen van een publieke rol. Tragisch genoeg beperken in sommige conservatieve samenlevingen culturele tradities en praktijken de vrijheid van de vrouwen, maar het is een bijzonder bezwarend misverstand om dat als een reflectie van de islam te zien. Zogenaamde eremoorden op vrouwen die van een verboden seksuele relatie verdacht worden, zijn in regelrechte tegenspraak met de sharia, de religieuze wet. Hetzelfde geldt trouwens voor terroristische zelfmoordaanvallen tegen onschuldige burgers. En nee, ik denk niet dat de situatie van de vrouw in de moslimwereld de laatste jaren verslechterd is. Er is vooruitgang geboekt op het gebied van onderwijs en de strijd tegen kraamvrouwen- en kindersterfte. Nogmaals, je mag je niet laten misleiden door het voorbeeld van extreme groeperingen en regimes. Maar ik zal niet ontkennen dat er nog enorm veel moet gebeuren. Anderzijds is het ook zo dat vrouwen altijd in de eerste plaats de dupe zijn van gewapende conflicten die de economie ondermijnen. De enige kans op vrede en veiligheid in het Midden-Oosten ligt in de uitwisseling van natuurlijke rijkdommen en knowhow die de gezondheidszorg en het onderwijs stimuleren en de oprichting van maatschappelijke instellingen die de beleidsvorming promoten. Instellingen waarin vrouwen een belangrijke rol kunnen spelen trouwens.”

Of ze zich niet verscheurd voelde toen de VS onlangs Irak aanviel, wil ik weten. Ze is tenslotte Amerikaanse van geboorte, ze heeft er nog familie. “Nee, juist omdat ik in de VS ben opgevoed met het geloof in de vrije meningsuiting en het belang van het aangaan van een engagement ten opzichte van gebeurtenissen die de wereld vormgeven. Als studente was ik al diep bezorgd over de oorlog in Vietnam, in ’91 stond ik volledig achter de inspanningen van mijn man om een vreedzame oplossing voor de Golfcrisis te vinden binnen een Arabisch kader, zonder de interventie van troepen van buitenaf. De gevolgen van de VS-tussenkomst toen waren zeer negatief voor de wereldpolitiek, ik hoop en bid dat de recente gebeurtenissen de kloof tussen Oost en West niet nog dieper maken. Het verloop van de recente militaire interventie was gemakkelijk te voorspellen ; wat ons rest, is de hoop dat de overgangsperiode, van cruciaal belang voor het hele Midden-Oosten, alles niet nog erger maakt en dat iedereen inziet hoe belangrijk het is dat de VS een constructieve in plaats van een destructieve rol zullen spelen in de promotie van het vredesproces. Met name ook in de oplossing van het Palestijnse probleem, dat vitaal is voor de stabiliteit in de regio.”

Met honderden journalisten moet Noor al-Hoessein al over haar overleden man gesproken hebben, en toch lijkt ze telkens opnieuw oprecht aangedaan. Haar ogen worden vochtig, ze legt haar hand bijna liefkozend op een aan hem gewijd fotoboek. Merkwaardig ook hoe ze hem in haar memoires opvoert : als een toegewijde staatsman en onvermoeibare vredesstichter, maar ook als een mens van vlees en bloed. Koning Hoessein was ongetwijfeld een charmeur, met jongensachtige trekjes. Een waaghals zelfs, ook als piloot. “Als hij met een ondeugende blik in zijn ogen naar de cockpit van een vliegtuig stapte, haalden familieleden, functionarissen en lijfwachten een kompas tevoorschijn om te kunnen bepalen waar Mekka lag, zodat ze konden beginnen met bidden.” Zelfs toen hij al in de greep was van lymfekanker, ging hij stiekem op de vensterbank van zijn ziekenkamer zitten roken. Er waren ook minder prettige trekjes. De koning kon moeilijk omgaan met verdriet. Toen Noor bij een miskraam haar eerste baby verloor, kon ze niet bij hem terecht. “Telkens ik aangaf met een persoonlijk probleem te worstelen, vertelde hij dat hij onder een veel groter probleem leed, waardoor mijn problemen werden gebagatelliseerd.”

Kan een koningin zich eigenlijk veroorloven zoiets te schrijven, kijkt het Jordaanse hof niet mee over haar schouder ? “Ik heb daar vooral met mijn kinderen over gepraat. Mijn man was een groot leider en een unieke persoonlijkheid, ik deel gewoon met een nog groter publiek wat hij zelf al met zovelen had gedeeld. Trouwens, zijn voorbeeld kan alleen inspirerend werken als hij overkomt als een mens van vlees en bloed in plaats van als een heilige. Als mijn man een verschil gemaakt heeft, dan is het omdat hij deed wat hij moest en kon doen. Ik wil mensen het gevoel geven dat iedereen dat kan.”

Noor al-Hoesseins lot is voor altijd met Jordanië verbonden. Haar oudste zoon Hamzah is kroonprins, naast koning Abdullah, zijn tien jaar oudere halfbroer die altijd een soort tweede vader voor hem was. Zij denkt er niet aan om zich uit het openbare leven terug te trekken. “Journalisten vragen mij vaak waar Lisa Halaby gebleven is. Maar ik voel mij nog altijd dezelfde vrouw als voor mijn huwelijk. Ook toen al was ik een idealiste, begaan met de vrede en het begrip tussen verschillende culturen. Omdat er geen alternatief is. De liefde van mijn man maakte dat ik mij nooit echt in een keurslijf gevoeld heb, hij gaf mij zoveel mogelijk vrijheid in mijn werk.” Of ze dan nooit opnieuw verliefd zou kunnen worden, ze is toch nog jong ? Haar antwoord is kort en krachtig : “That’s inconceivable !”

Linda Asselbergs

“Onder andere in Hollywood-films krijgen moslims keer op keer de boodschap dat het Westen hen niet als menselijke wezens beschouwt met wie een dialoog en constructieve relaties mogelijk zijn.”