DE PANTER UIT CHARLEROI

Zonder de Belgische Jeanne Toussaint, alias ‘La Panthère’, zou de geschiedenis van Cartier er anders hebben uitgezien. Met haar eigenzinnige karakter stond zij in voor de uitbouw van het universum rond de panter, een thema dat precies honderd jaar geleden het levenslicht zag en uitgroeide tot embleem van Cartier.

Jeanne Toussaint werd in 1887 in Charleroi geboren. Haar ouders waren bescheiden commerçanten die zich later in Brussel installeerden om er kant te verhandelen. Gewapend met een onberispelijke smaak en een ijzeren wil, maar ook aangetrokken door de belle époque, zakte Jeanne op haar zeventiende af naar Parijs waar ze zich aan de zijde van antiquair Charles Michel verdiepte in decoratieve kunsten. De Parijse high society en de vele kunstenaars die ze er ontmoette, scherpten haar oog voor esthetiek aan. Portretschilders Giovanni Boldini en Paul Helleu, de karikaturist Sem of de decorateurs Paul Iribe en Christian Bérard, het zijn slechts enkele namen uit haar vriendenkring. Via haar contacten, maar ongetwijfeld ook dankzij haar eigenzinnige karakter (ze was door half Parijs gekend voor haar klassieke elegantie en extravagantie) raakte ze ook geïntroduceerd bij Coco Chanel.

ALLEREERSTE POLSHORLOGE

Vlak voor het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog leerde Jeanne in Parijs de dan net geen veertigjarige Louis Cartier kennen. Louis, kleinzoon van de oprichter van Cartier, stond aan het hoofd van rue de la Paix n°13 en beiden waren qua visionaire spirit duidelijk elkaars evenknie. Louis Cartier was immers diegene die op verzoek van zijn vriend vliegenier Alberto Santos-Dumont in 1904 het allereerste polshorloge creëerde : de Santos. De Braziliaanse luchtvaartpiloot had genoeg van zijn zakhorloge en wilde tijdens de vlucht makkelijk de tijd kunnen aflezen. In 1917 ontwierp Louis Cartier ‘Tank’, tot op heden nog altijd een van de meest iconische horlogemodellen van Cartier. Het duurde niet lang of Jeanne liet zijn hart ontvlammen.

Onder de indruk van het succes van de handtassen die Jeanne creëerde – en die gretig aftrek vonden bij de high society – vertrouwde Louis zijn vriendin algauw het Département Maroquinerie et Objets de la Maison toe. Daarnaast leerde Louis Cartier haar alles over edelstenen en de precieze verhoudingen van metaallegeringen. Louis maakt stilaan kennis met haar goede smaak en aangeboren gevoel voor evenwicht en proporties. De daaropvolgende jaren gaf hun liefde leven aan prachtige juwelen : zilverreigers, paradijsvogels, geciseleerde tiara’s én vooral de mythische panter. Cartier was vanaf dat ogenblik onlosmakelijk verbonden met Jeanne Toussaint én met de panter.

WIE WAS DE PANTERVROUW ?

De panter dook voor het eerst in 1914 bij het Franse juwelenhuis op in de vorm van een horloge met gevlekt pantermotief. Het abstracte zwart-witpatroon als resultaat van de afwisseling van zwarte onyx en witte diamanten markeerde niet alleen het begin van gevlekte patronen in de juwelensector, maar ook van contrasten die later in de art-decostijl verder uitgewerkt zouden worden. Datzelfde jaar nog bestelde Louis Cartier bij de Franse illustrator en schilder George Barbier de aquarel ‘Dame met panter’. Het kunstwerkje dat in eerste instantie als uitnodiging voor een tentoonstelling dienst deed, werd nadien door Cartier veelvuldig gebruikt als advertentie.

De pantervrouw kreeg hierdoor stilaan vorm. Maar wie was zij ? Zeker weten we dat ze mooi en vrouwelijk was, een tikje wild. Een vrouw die op haar onafhankelijkheid en vrijheid stond : een vrouw als Jeanne Toussaint. Toussaint had trouwens al ‘panter’ als koosnaam, lang voor ze Louis Cartier leerde kennen. Was het wegens de luipaardtapijten in haar appartement of de panterjassen die ze zo graag droeg ? Of veeleer omdat ze geleid door haar instinct weleens haar klauwen in iets durfde te zetten ? “Toussaint was de muze van Louis Cartier, zijn naaste medewerkster en ook zijn minnares”, zo vertelt Mathilde Laurent, parfumeur bij Cartier. “Cartiers familie verzette zich hevig tegen hun huwelijk. Misschien was het panteruniversum wel Toussaints uitlaatklep om een sterke boodschap de wereld in te sturen. Het zou best kunnen dat Toussaint dacht : als jullie mij niet in de familie willen, dan druk ik wel op een andere manier mijn stempel op het Huis.”

EEN BEETJE GEK

Voor Cartier was Jeanne Toussaint onmiskenbaar de allereerste pantervrouw. Ze kon dan wel niet tekenen, haar fantasie en nieuwsgierigheid kenden geen grenzen. Ze was veeleisend maar ook origineel en creatief. Met de steun van de ontwerpers van het Huis ontwierp Jeanne zeer moderne creaties – soms zelfs een beetje gek – en liet zo een frisse wind waaien door de Cartierstijl. Het was evenwel pas na haar aanstelling in 1933 dat Jeanne, als directrice van Cartiers juwelenafdeling, het panteruniversum echt ging uitbouwen en de figuratieve panter introduceerde.

Jeanne Toussaint toonde zich hiermee een ware trendsetter in een eeuw waarin ze Zelda en F. Scott Fitzgerald, Marcel Proust, Jean Cocteau en Ernest Hemingway ontmoette en naast de grootste namen uit de mode en de Franse decoratieve kunsten werkte, denk maar aan Christian Dior, Elsa Schiaparelli, Cristobal Balenciaga,… Allen zijn het erover eens dat Toussaint een grote invloed heeft uitgeoefend en veel van de juwelentrends van die tijd bepaalde. Of zoals Pierre Claudel – zoon van schrijver Paul Claudel en echtgenoot van Marion Cartier, dochter van Pierre Cartier – het zo mooi omschreef : “Jeanne heeft sieraden naar moderniteit geleid zonder om puur commerciële redenen concessies te doen op de goede smaak.” Sieraden waren voor Toussaint voor de mode even belangrijk als kleding. Iets wat toen nog ongebruikelijk was.

UITVINDINGEN

Onder het beleid van Jeanne veranderde het huis spectaculair en wisselde Cartier eind jaren dertig de abstracte art-decostijl in voor meer figuratief werk, zoals een serie zwart gelakte lieveheersbeestjes, een flamingo of exotische papegaai. Toussaint introduceerde ook kleurrijke stenen, dierenmotieven, draken en Chimaera’s (mythologische monsters), alsook plantaardige inspiraties uit oosterse culturen. Met haar rijke kleurenpalet en Indiaas geïnspireerde creaties in geëmailleerd goud verleidde ze een elite van prinsen, maharadja’s en rijke erfgenames. Ze wist edelstenen van uitzonderlijke kleur en kwaliteit kracht bij te zetten door te spelen met licht en volumes. Ze durfde zelfs halfedelstenen in haar ontwerpen te gebruiken.

Daarnaast introduceerde ze moderne vormen en originele manieren om de juwelen te dragen. Kortom, Jeanne Toussaints signatuur is van ver herkenbaar. Maar Jeanne reveleerde zich ook als een technisch genie. Zij was immers diegene die de clip in de juwelensector introduceerde zodat men voor oorbellen niet noodzakelijk gaatjes hoefde te hebben. Daarnaast initieerde ze de terugkeer van geel goud in de haute joaillerie, samen met juwelen in platina en bergkristal. Om de stijl op de juiste manier te laten evolueren, kon Toussaint een beroep doen op enkele naasten die specifiek opgeleid waren om de veranderingen in de evolutie van de cliëntèle te kunnen begrijpen.

VAN DE NAZI’S BEVRIJD

Eind 1940 exposeert de geëngageerde Jeanne Toussaint in de vitrines van de rue de la Paix haar intussen bekendste creatie : een broche van een vogel in nationale driekleur, opgesloten in een kooitje. Toussaint werd voor haar verzetssymbool tegen de nazi’s gearresteerd en zelfs enkele dagen gevangen gehouden. Enkele dagen nadat Parijs in 1944 was bevrijd, verscheen er een versie in de etalages met een vogel die klaar was om door het geopende vogelkooideurtje weg te vliegen. Ook de beroemde broche uit 1948 met panter in geel goud en zwarte email op een smaragd in cabochon, die besteld werd door de hertog van Windsor voor zijn echtgenote Wallis Simpson, was een ideetje van Toussaint.

De legende gaat dat Toussaint tijdens een reis met Louis Cartier in Afrika een panter zag en riep : “Onyx, diamant en smaragd – een broche.” Die broche is uitgegroeid tot icoon van de Cartier-sieradenlijn en lag aan de basis voor een heel panteruniversum dat Jeanne Toussaint tot de jaren zeventig mee hielp uitbouwen. Grote namen als Barbara Hutton, Francine Weisweiller, prinses Nina Aga Khan, Daisy Fellowes en María Felix zagen in de panter het symbool van de bevrijding die ze zopas hadden mogen ervaren.

Vandaag wordt het creatieve universum rond de panter voortgezet door Jacqueline Karachi-Langane, directrice van de Studio de Création Haute Joaillerie bij Cartier en haar zeskoppig team, alsook door de Studio de Création Cartier. Voor het eeuwfeest creëerden zij een haute joailleriecollectie die werd geïntroduceerd op de Biënnale in Parijs en een juwelencollectie die via de boetieks wordt verkocht. Een eeuw na zijn ontstaan, verrast de panter nog steeds.

DOOR ANJA VAN DER BORGHT

De legende gaat dat Toussaint tijdens een reis met Louis Cartier in Afrika een panter zag en riep : “Onyx, diamant en smaragd – een broche”