De kracht van het verlangen
Dromen en wensen, begeerte en verlangen, je hebt ze in alle maten, kleuren en gewichten. Gelukkig maar, want “als er niets meer te wensen is, is er niets meer te doen”.
I k wil, ik wil, ik wil, ik… Ik wil de zon zien ondergaan in Cusco, de tango dansen in Buenos Aires, de blues van Memphis tot in New Orleans, o ik wil zo graag de wereld zien.” Dat zijn een paar verzuchtingen van Johan Verminnen, en zo heeft iedereen er wel. Of al die wensen en dromen bereikbaar zijn, en of ze ergens goed voor zijn, is nog maar de vraag. Mijn vader bijvoorbeeld, droomt van een nieuwe auto met een gps-systeem, hoewel hij niet eens overweg kan met een gsm en zelden langere afstanden aflegt dan tot bij een van zijn kinderen.
Zijn chique auto, mét gps, zal hem een dik miljoen oude Belgische franken kosten. Maar ach, zolang hij zijn dromen kan waarmaken. En dan nog zo’n onschuldige, één die geen vlieg kwaad doet. Er zijn er andere, die veel dieper in je vel snijden. Bijvoorbeeld : je job opgeven, have en goed verpatsen om olijven te gaan kweken in Toscane, of om de wereld te zeilen. Of een lening aangaan om je te laten verbouwen, omdat je denkt dat je gelukkiger zult zijn met grotere borsten of minder rimpels. Of dertig in-vitrobehandelingen ondergaan om toch nog zwanger te geraken…
Sommige mensen gaan heel erg ver om hun doel te bereiken, in goede en in kwade zin. Pater Damiaan uit Tremelo liet hier alles achter om in Molokai melaatsen te gaan helpen, tot hij zelf aan lepra bezweek. En, om het wat verder van huis te zoeken, wat dreef de seriemoordenaar Jack the Ripper ?
Waar komen die verlangens vandaan ? Zijn ze gezond ? We vroegen het aan Michel Thys, een psycholoog-psychoanalyticus die verbonden is aan het Centrum voor Geestelijke Gezondheidszorg Andante in Merksem.
Om met de deur in huis te vallen : wat is verlangen ?
Michel Thys : Zeker iets anders dan behoeften, want die hebben alle levende wezens. Net als mensen moeten ook honden en vogels eten, drinken, slapen en seks hebben. Een behoefte is puur biologisch, een verlangen niet. Dat is een streven, een wens, dromen van iets anders : voor zover wij weten, doen alleen mensen dat. Ook fantaseren, je iets kunnen voorstellen dat je op dat ogenblik niet ter beschikking hebt, maar wel hoopt te zullen bereiken, is typisch menselijk.
Naar iets verlangen ontstaat uit de frustratie van het niet-hebben, het ervaren van een tekort. Het veronderstelt op zijn minst de afwezigheid van iets. Maar je moet je er ook van bewúst zijn dat er iets ontbreekt, en dat is niet zo vanzelfsprekend als het lijkt.
Dat besef kan ieder van ons wel eens ontglippen, maar dat is dan van voorbijgaande aard. Maar soms wordt het een probleem en nemen mensen hun dromen voor waar. Personen die hallucineren bijvoorbeeld, zijn ervan overtuigd dat wat ze zien of horen, er ook werkelijk is. Zij ervaren geen gemis, wat overigens niet noodzakelijk betekent dat ze zich tevreden voelen.
Wanneer ontstaat dat besef van gemis ?
Al heel vroeg, kort na je geboorte. Een pasgeboren baby is totaal afhankelijk voor de bevrediging van zijn behoeften. Als een baby honger heeft, moet iemand anders hem voeden. Een zuigeling wil nu, direct en wel meteen dat aan zijn behoefte voldaan wordt, maar hij ontdekt al snel dat dat niet kan. Hij moet leren te wachten. En als hij dan gevoed wordt, krijgt hij méér dan melk. Er zijn aanrakingen, stemgeluiden, de baby geniet van die extra’s en wil die telkens opnieuw. Op dat ogenblik begint de psychische ontwikkeling van een kind : er ontstaat een contact, een relatie die het zuiver biologische overstijgt. Het is een overstap van behoefte naar verlangen.
Wat is het verschil tussen behoefte en verlangen ?
Een wezenlijk verschil is de vervulling ervan. Als een behoefte bevredigd is, gaat de drang ernaar weg. Als je gegeten hebt bijvoorbeeld, denk je niet meer aan voedsel tot je weer honger krijgt. Maar verlangen houdt nooit op. Een mens blijft verlangen. Zelfs als je krijgt wat je wilt, gaat het verlangen niet over. Je hebt het dan wel, maar het moet toch anders, of meer, of vaker, of langer, met iemand anders, of in een andere kleur. Verlangen heeft ook geen eigen concreet en definitief object, het blijft stromen en je krijgt het nooit echt te pakken.
Wat krijgt voorrang ? Dromen mensen tijdens een hongersnood van iets anders dan voedsel ?
Je mag dat niet te hiërarchisch zien. Verlangens schakel je niet zomaar uit, maar ze kunnen wel naar de achtergrond verdwijnen. Behoeften komen eerst, maar verlangens blijven. Denk maar aan de verhalen van mensen die een concentratiekamp overleefden. Ze leefden in een hel, maar droomden van verheven dingen. Of denk aan Sabine, het meisje dat tachtig dagen in de kooi van Dutroux doorbracht. Ze hield zich staande door mentaal een proces op gang te houden dat veeleer op het niveau van verlangen en fantaseren lag. Ze bracht de buitenwereld naar binnen door aan haar familie te denken. Ze dacht aldoor vooral aan haar moeder, waar ze was, wat ze deed. Sabine hield ook een soort dagboek bij, een kalender, en ze schreef brieven. Op die manier wist ze te overleven. Iemand die dat niet kan, die de voeling met de buitenwereld helemaal verliest, zou ten onder gaan. Vooral in moeilijke situaties is het in contact blijven met je ‘mentale ruimte’ van groot belang.
Zegt u nu dat dromen en verlangens nodig zijn om te overleven ?
Verlangen is de motor van het psychische leven. Zo zegt de psychoanalyse : gardez votre desir. Behoud je verlangen en houd het in leven. Als je je verlangen verliest, valt het leven stil. Als er niets meer te wensen is, is er niets meer te doen.
Is dat erg ? Het is toch nobel om te streven naar onthechting ?
Maar dat blijft een streven, een doel dat je je stelt. Wie onthechting betracht, heeft een doel, wil iets bereiken. Het verlangen blijft dus ook daar zijn rol spelen, al is het misschien wat minder op de voorgrond. Wie onthechting nastreeft, blijft het leven zinvol vinden. We kunnen ons afvragen of elk verlangen niet verwijst naar het fundamentele verlangen naar betekenis : we willen dat het leven betekenis heeft en dat we zelf iets betekenen voor de ander. Iemand die niets meer wil, heeft geen zin meer om te leven en vervalt in apathie.
Wordt zo iemand depressief ?
Een depressie is iets anders. Depressieve mensen hebben nog wel verlangens. En ze kunnen zich nog voorstellen hoe ze zouden willen dat het was. Apathie is de totale afwezigheid van enig verlangen, dat is de totale lusteloosheid. Maar depressie kan wel overgaan in apathie.
Het contact verliezen met je verlangen is één uiterste. Het andere uiterste is al even problematisch, want dan wordt het een blinde passie, dwangmatig en obsessief. Je hebt je verlangen niet meer onder controle ; het gaat met je aan de haal. Het is je niet meer te doen om het onderwerp van je dromen, maar om het moéten hebben.
Je kunt het zo stellen : als je je verlangens verliest, kan de hele wereld je gestolen worden. In het tweede geval zou je zelf de wereld willen bestelen om je zin te krijgen.
Dat klinkt gevaarlijk.
Het verlangen kán destructief zijn, bijvoorbeeld als gulzigheid de onderliggende motivatie is. Denk aan een verslaving. Ook dat is verlangen, maar verslaafden hebben dat niet meer in de hand. Ze weten dat hun drug slecht voor ze is, maar ze kunnen niet zonder. Ze moéten het hebben, ook al gaan ze eraan kapot. Het menselijke verlangen is zeer grillig.
En vaak tegenstrijdig.
Inderdaad. Of je weet niet wat je wilt. Of je wilt iets, maar tegelijk ook niet. Zoals mensen die ‘altijd’ op ‘verkeerde’ partners vallen. Bepaalde verlangens kunnen de echte verlangens verbergen. Elke mens wordt gestuurd door iets wat hij niet onder controle heeft en waarvan hij zich niet bewust is. Wat je denkt te willen, krijg je helemaal niet. En mensen doen van alles om niet te moeten zien dat ze eigenlijk iets anders willen.
Waarom is dat ? Waarom blijven bepaalde verlangens verborgen ?
Omdat ze te beangstigend zijn, omdat ze niet in overeenstemming zijn met je geweten, of omdat ze niet stroken met je zelfbeeld.
Er zijn een hoop verzuchtingen die mensen van elkaar weten en die zeer herkenbaar zijn. Iedereen wil goed wonen, een fijne baan hebben, gezond zijn, zich veilig voelen. Dat zijn algemene dingen, van het soort waar de politiek op inspeelt. Maar iedereen heeft ook fantasieën die niemand te horen krijgt. Of die je zelf niet kent. Door een diepgaande therapie kun je je verborgen verlangens ontdekken. Daarmee zijn ze niet weg en dat hoeft doorgaans ook niet, maar je kunt er misschien anders mee leren om te gaan, ze in goede banen proberen te leiden, naar een aanvaardbaar terrein waar het minder vervelende gevolgen heeft. Psychotherapie kan je helpen je verlangens meer in verbinding te brengen met andere aspecten van je persoonlijkheid en je leven, in plaats van ze daarvan te isoleren.
Verlangen is dus nodig, maar het is lang niet altijd goed ?
Verlangen op zich is een wezenlijke dimensie in elk mensenleven, een belangrijke en te koesteren kracht, maar kan soms tot problemen leiden. Verlangen kán ontzettend destructief zijn. Bijvoorbeeld als het wordt gedreven door rivaliteit, door haat, afgunst of jaloezie. Het verlangen zelf kan ook destructief zijn : iets wat iemand anders toebehoort, stuk willen maken, om maar één ding te noemen.
Verlangen kan je verlammen of met je aan de haal gaan. Of je wilt te weinig, of te veel, of het verkeerde. Wanneer is het dan goed ?
Een constructief verlangen wordt gestuurd of geïnspireerd door een innerlijke nood die je onderkent en die je motor is om iets na te streven. Het is een nood die je kunt verdragen, en een verlangen dat een plaats kan krijgen in de werkelijkheid. Constructief verlangen, dat best ook een eigenzinnigheid kan hebben om trots op te zijn, maakt ruimte voor creativiteit, die je bovendien kunt delen met anderen.
Dat gaat niet vanzelf, het kost moeite. Hoeveel hebben mensen ervoor over om hun dromen uit te doen komen ?
Soms veel te weinig, soms heel veel. Soms té veel. Tot en met kinderen ontvoeren, verkrachten en vermoorden. In dat geval is het verlangen losgekoppeld van het intersubjectief welbevinden. Het dient dan een onbewust belang en trekt zich nog maar weinig aan van het eigen of andermans welzijn.
Kunnen we op een positieve noot eindigen ? Wat goede raad, misschien ?
Ik kan en wil niet voor het verlangen van anderen spreken, maar ik zou zeggen : blijf dromen. Hou je dromen wakker. En spreek erover als je voelt dat het nachtmerries worden en ze je in het nauw drijven, zodat het leven beangstigend of destructief wordt. Je moet nog kunnen slapen om te kunnen dromen.
Tekst Griet Schrauwen l Illustratie Pieter Van Eenoge
“Als je gegeten hebt, denk je niet meer aan voedsel tot je weer honger krijgt. Maar verlangen houdt nooit op. Een mens blijft verlangen.”
“Verlangen op zich is een wezenlijke dimensie in elk mensenleven, een te koesteren kracht, maar kan soms tot problemen leiden. Verlangen kán ontzettend destructief zijn.”
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier