Over de oceaan met orka’s: het verslag van een vrouwelijke expeditie naar het noordpoolgebied

Wat gebeurt er als een dertigtal walvissen en orka’s het water delen met evenveel vrouwelijke wetenschappers, verhalenvertellers en oceaanherstellers? Zeevrouw Lien De Ruyck ging mee op expeditie naar het noordpoolgebied, een reis die haar wereldbeeld veranderde én haar leerde dat de kernoplossing voor de klimaatcrisis bij de walvis ligt.

‘Wildlife ahead, get yourselves ready!’ Onze zodiac maakt snelheid en baant zich een weg door de fjord. Ik stuiter op de rand en maak een dubbele kwartslag rechts, zodat mijn flippers naar het wateroppervlak wijzen. Dit wordt ’m dan, mijn droogpakdoop in open water. Zodra poolgids Johnny het volgende sein geeft, zullen mijn zes teamgenoten en ik het koude water in glijden. Ik check mijn duikbril en -kap een laatste keer, stop de snorkel in mijn mond en focus op mijn ademhaling, in de hoop dat de training het snel overneemt van de stress. “Go, go, go!” Ik spring zonder nadenken het portaal in naar een voor mij onbekende onderwaterwereld. De vijf minuten die daarop volgen, veranderen alles. Mijn hartslag, mijn vertezicht en mijn wereldbeeld.

Ondersteboven van elkaar

De lucht in mijn pak tart de wetten van de zwaartekracht. Ik zweef en kleef vast aan de waterlijn. Hoewel enkel mijn gezicht aan het koude water wordt blootgesteld, daalt mijn hartslag meteen. De ‘onderwaterreflex’ treedt in werking: een aangeboren duikreflex bij zoogdieren, die ervoor zorgt dat er minder bloed naar niet-essentiële lichaamsdelen stroomt en meer bloed naar het hart en de hersenen. Het kalmerende overlevingsmechanisme wordt soms ingezet door therapeuten om traumaverwerking en intense emoties te reguleren. De toegang dus tot een oceaan van rust.

Zodra ik mijn hoofd onder water druk, ontvouwt zich een extra dimensie. Een onderzeese wereld die parallel aan de menselijke lijkt te bestaan, met naamloze bergketens en dalen die geen mens ooit bedwong of van een vlaggenmast voorzag. Maar veel tijd om te wennen is er niet. In mijn ooghoek ontwaar ik een schaduw, onder me borrelen bubbels op. De poolnacht is al ingezet, dus onder water is het zicht beperkt. Witte vegen worden vinnen, niet twee maar tientallen. Voor ik het goed en wel besef, ga ik op in een ongewoon grote groep bultruggen. Met meer dan dertig zwemmen ze nu onder, naast, achter en om mij heen. Kalfjes, tieners, moeders, opa’s, giganten van vijf tot vijftien meter lang. Ze glijden traag voorbij, terwijl ze naar elkaar zuchten, grommen, briesen, neuriën. Wat zouden ze vertellen? Ik houd me zo stil mogelijk onder de waterspiegel. Tot een van hen vertraagt, omkeert en pal onder me in slow motion zijn buik naar me toe draait. Een groot oog kijkt me lang en indringend aan, als een fata morgana uit een andere tijd. Wij, twee zoogdieren, zijn een tijdlang ondersteboven van elkaar. We ademen dezelfde lucht, maar bewonen een ander werelddeel, dat voor de ander een mysterie blijft. Als ik geen dikke kreeftwanten droeg, zou ik mezelf nu wakker knijpen.

Een kwartier later zit ik weer in de rubberboot, op weg naar ons expeditieschip, de Vestland Explorer. We moeten voortmaken, want boven de waterlijn kruipt de poolnacht al over de witte bergtoppen. De wind snijdt door elk kiertje van mijn pak naar binnen, maar mijn kern smeult na. Ik heb intussen amper een woord gewisseld met mijn medereizigers, maar onze band is onuitwisbaar nu we dezelfde diepzeedino’s hebben gezien. We waren eigenlijk op zoek naar orka’s, maar de bultruggen vonden ons.

Zeevrouwen gezocht

Het is eind november en ik ben op expeditie in Arctisch Noorwegen, ruim 350 kilometer boven de poolcirkel. Ik maak sinds enkele maanden deel uit van Sea Women Expeditions (SWX), een vrijwilligersorganisatie die zich inzet voor oceaanherstel en tegelijk de positie van vrouwen in de wetenschap en de poolgebieden wil versterken via leiderschapsprogramma’s en ervaring ‘in het veld’. Ik ben nog vrij groen achter de oren als het op de blauwe wereld aankomt. De meeste van mijn avonturen beleefde ik te land, met de motor, te paard of te voet. Maar sinds ik in 2021 voor het eerst Antarctica zag, verloor ik mijn hart ook aan de oceaan. Hoe meer je je verdiept in de klimaatcrisis en het urgente herstel van onze ecosystemen, hoe meer je beseft dat je naar de oceaan moet kijken. Hij was lang een van mijn grootste blinde vlekken. Ik vond de oceaan en zijn bewoners te vanzelfsprekend. Maar nu ben ik op zoek naar manieren om die onderbelichte verhalen verder te kunnen vertellen. Want onbekend is onbemind, en dus vaak ook onbeschermd.

Afgelopen zomer trok een zoekertje mijn aandacht: ‘Sea women wanted in exploration, sciences and arts for an Arctic expedition.’ Het deed me denken aan dr. Sylvia Earle en haar ‘aquanauts’. Al in 1970 leidde de iconische oceanografe het eerste volledig vrouwelijke team van aquanauten. Tijdens het Tektite II-experiment leefden ze weken onder water, om de gezondheid van koraalriffen te onderzoeken en de effecten van een langdurig verblijf in diepwaterhabitats te testen. De expeditie sprak tot de verbeelding van zowel wetenschappers als niet-wetenschappers, in een tijd waarin vrouwen net begonnen te werken in sectoren die traditioneel door mannen werden ingenomen. Ze wisten toen onder meer de NASA ervan te overtuigen dat ook vrouwen de ruimte in konden.

Ik scrolde die avond uren door oude foto’s van hun expeditie. Ik schreef een bevlogen brief naar SWX en er volgden een aantal gesprekken met de Canadese expeditieleider Susan R. Eaton. Een maand later maakte ik officieel deel uit van het internationale team. Nog een maand later trok ik voor het eerst een droogpak aan en ging ik onhandig kopje-onder in het zwembad van Melle. Ik had geen flauw idee waaraan ik begon, maar was vastbesloten mee de diepte in te gaan.

Seafood wordt sea life

Met 34 zeevrouwen trekken we nu vijf weken lang de fjorden boven Tromsø in. De grote haringtrek zorgt tijdens deze periode voor een waar festijn voor walvissen en andere visliefhebbers. Ook wij komen vanuit alle windstreken aanwaaien. We vormen een bont gezelschap van wetenschappers, activisten, advocaten, schrijvers en documentairemakers. De een zoekt onder een microscoop en in datastromen naar aanwijzingen uit het verleden, de ander zoekt via nieuwe wetten en verhalen naar vensters op de toekomst. Samen overspannen we meerdere generaties.

De winterdagen zijn kort, maar er is veel te doen. Op zee helpen we de mariene biologen en oceanografen Alicia López Bruzos (Spanje) en Wing Yan Chan (Australië-China) bij het nemen van watermonsters met plankton en eDNA (environmental DNA), zoals huidcellen en uitwerpselen die op de aanwezigheid van organismen in het water wijzen. We onderzoeken watertemperaturen, zoutgehalte en zichtbaarheid. We snorkelen wekenlang tussen orka’s en andere walvisachtigen om hun gedrag te observeren en te documenteren, en zo hopelijk meer over hun cultuur en interacties met elkaar en de mens te leren. De uren onder de waterlijn zijn altijd weer magisch.

Eenmaal aan boord presenteren en debatteren we, en leren we in sneltempo van elkaar. Ik breek een lans voor ‘toekomstgeletterdheid’, de vaardigheid je te verhouden tot de onvoorspelbaarheid van de toekomst. Samen met de Nederlandse auteur, bioloog en toekomstonderzoeker Arita Baaijens werk ik rond het herwilderen van taal. Terwijl westerse wetenschappers zich vaak ver houden van metaforen en antropomorfismen, het toekennen van menselijke kwaliteiten aan dieren, zoeken wij die denkbeelden net op. Dat levert gesprekken op die schuren. We nemen bewust de weg van de meeste weerstand. Onze speculatieve, soms poëtische mens- en wereldbeelden botsen al eens met de strakke wetenschappelijke kaders. We morrelen aan het bastion van het academisch jargon, dat houvast geeft. Gewaagd, op een kleine deinende boot.

Gelukkig bewijzen juriste Leslie-Ann St. Amour en regeneratief ondernemer Kathy Xu dat meerstemmigheid ook binnen onszelf kan bestaan. Leslie-Ann behoort tot de Bonnechere Algonquin First Nation-gemeenschap van Canada en geeft ons inzicht in de kennis en natuurwetten van inheemse volkeren. Als je overal een rationele, wetenschappelijke verklaring voor zoekt, levert dat veel voordelen op, maar je verliest ook wat: de verwondering, het mysterie en een gevoel van diepe verbondenheid met alle leven. Ook hier is taal de barometer van de relatie met de natuur.

Na een emotionele onderwaterontmoeting met een haai richtte de Singaporese Kathy Xu een organisatie op, The Dorsal Effect, van oud-haaienvissers die nu snorkeltrips begeleiden op Lombok. Ze combineert haar onverklaarbare liefde voor haaien met harde oceaandata, en wijst wie de term seafood gebruikt erop dat we het ook over sea life kunnen hebben. Zo’n mindswitch werkt. Dankzij de iconische Songs of the Humpback Whale jagen we sinds de jaren 70 niet langer op de zeemonsters vol olie en spek, maar op de laatste walvisvaarders. Opeens zagen we de walvis als een zingend wezen in plaats van materieel goed. Ruimte laten voor emotie en verbeelding is volgens haar weinig anders dan erkennen dat de werkelijkheid zoveel rijker is dan wij nu kunnen overzien.

Vrouwelijke leiders

Ik koester elk moment in het water. De laatste snorkelsessie is even bijzonder als de eerste. Dit keer delen we het water met een tiental orka’s op jacht. Dat klinkt griezeliger dan het is, want dit type killer whales of whale killers is vooral verzot op haring. Boven het water zie je slechts nu en dan een metershoge vin, maar onder water is er een indrukwekkende operatie aan de gang. Onderling communiceren de orka’s met klikgeluiden en ze desoriënteren de haring met het licht van hun witte buikvlekken. In geen tijd ontstaat er vlak voor ons een enorme aasbal, een wervelwind van vis. Enkele orka’s geven een paar rake klappen met hun staart. De andere hoeven de verdwaasde haringen nadien maar op te pikken. Die vernuftige jachttechnieken lijken kinderspel, maar de orka’s verfijnen ze van generatie op generatie. De matriarchen van de groep leiden de kalfjes een leven lang op – een prachtvoorbeeld van vrouwelijk leiderschap. Boven ons cirkelen tientallen zeevogels, onder ons voegen bultruggen zich bij het feestmaal. We maken ons net op tijd uit de voeten wanneer ze hun reusachtige bek openen. Rondom ons lichten haringschubben op als sterren en uit de duisternis duiken flitsen van orka’s op. Het hele tafereel lijkt buitenaards, maar wij weten intussen beter.

Whale pump

De laatste jaren zien we weer vaker walvissen en zelfs orka’s in de Noordzee. Het zijn suggestieve dieren, omdat ze zich niet makkelijk laten zien. Wie ze wel ziet, moet het vaak doen met een flard of wegduikende staart die je moet aanvullen met verbeelding. Het beroemdste walvisverhaal ooit lees je in de Bijbel en gaat over een wonderlijke tweede kans. De opstandige profeet Jona werd midden op zee overboord gegooid. Hij dacht dat zijn laatste uur geslagen had, maar een grote vis slokte hem op en spuwde hem na drie dagen en nachten heelhuids aan land. Voor Jona betekende het een innerlijke ommekeer.

Ook vandaag geven walvissen ons zo’n hoopvolle herkansing, als we er maar in geloven. Samen met plankton zijn ze een hoeksteensoort in onze oceaan, van cruciaal belang voor onze ecologische gezondheid en overleving. Hun zogenaamde whale pump brengt levensbelangrijke mineralen uit de diepte naar boven. Die mineralen voeden plankton, dat ons op hun beurt van meer dan de helft van de zuurstof voorziet die we inademen. Zelfs volgens het Internationaal Monetair Fonds is de terugkeer van de walvis dé kernoplossing voor de klimaatcrisis. Wanneer het goed gaat met de walvis, gaat het goed met ons. We moeten alleen maar durven te springen, om zo wat dieper in de wereld en onszelf te duiken. Een mooie toekomst is naast groen ook blauw.