Cruise control: is er na de pandemie weer massatoerisme in Venetië, Amsterdam en Barcelona?

Tijdens de coronapandemie konden de drukst bezochte steden wereldwijd even ademhalen door de toeristenstop. Zorgde deze periode voor een ommezwaai of kreunen plekken als Venetië, Barcelona en Amsterdam nog steeds onder het overtoerisme van ontelbare cruisereizigers en dagjestoeristen?

Dertig miljoen toeristen. Zoveel bezoekers lokt Venetië jaarlijks, tot grote ontzetting van de lokale bevolking. Hoewel de Italiaanse trekpleister tijdens de eerste lockdowns voor het eerst lege straten kende en de stad eindelijk even op adem kon komen, lijkt er vandaag nooit een pandemie te hebben plaatsgevonden. Gondeliers draaien opnieuw overuren en op het San Marcoplein moet je haast je ellebogen gebruiken om vooruit te raken. Een mens zou gaan geloven dat de Brug der Zuchten is genoemd naar het gejammer dat je hoort wanneer iemand weer maar eens een selfiestick in zijn gezicht gepord krijgt. Zijn we dan toch niet wakker geschoten door de pandemie?

“Dat had ik gehoopt, maar op dit moment is er bijna geen enkele zichtbare verandering”, zucht Jan van der Borg, hoogleraar toerismemanagement, programmadirecteur van de Master in Toerisme aan de KU Leuven en voormalig coördinator toerismestudies aan de Universiteit Ca’ Foscari in Venetië. Sinds eind jaren tachtig woont en werkt hij in de stad die symbool staat voor overtoerisme. “We zijn zo goed als terug bij af. Er worden telkens heel snel maatregelen afgekondigd die bijna nooit doorgevoerd worden. Ik weet het, ik ben er nogal pessimistisch over. Waar de pandemie wel voor heeft gezorgd, is dat steden zijn gaan beseffen hoe kwetsbaar het huidige toerismemodel is. Dat wil echter niet zeggen dat we ons lesje hebben geleerd.”

In de Nederlandse hoofdstad is er wel een andere mindset gekomen. Een petitie van de actiegroep Amsterdam Heeft een Keuze werd door ruim 30.000 mensen ondertekend, waardoor er een verordening kwam die een jaarlijks maximumaantal toeristische overnachtingen oplegt.

“Eerst zien en dan geloven. Ik zie vaak dat politici goed zijn in doekjes voor het bloeden, maar een nieuwe visie construeren en implementeren is een ander verhaal. Er wordt in Amsterdam al vijftien jaar gesproken over duurzaam stedelijk toerisme, maar er wordt steeds gehandeld op korte termijn.”

In een onderzoeksrapport van onder meer de World Tourism Organization uit 2019, waar u ook aan deelnam, werd gekeken naar hoe verschillende internationale steden zich wilden wapenen tegen overtoerisme. Het meest vermelde plan was het spreiden van toeristen.

“Spreiding in tijd en ruimte is een logische reactie, maar dat is makkelijker gezegd dan gedaan. Iemand die voor het eerst in zijn leven vanuit de Filipijnen naar Barcelona komt, wil de Sagrada Familia zien en ga je niet warm kunnen maken voor een buitenwijk. Dat zie je aan pogingen zoals de kust van Zandvoort, die ze hebben omgedoopt tot Amsterdam Beach. Misschien dat een regelmatige bezoeker dat wel wil ontdekken, maar zelfs dan is het belangrijk om een goed narratief te creëren.”

In Berlijn zijn ze daar wel in geslaagd. Daar worden alle twaalf wijken opgenomen in het toerismeverhaal.

“Soms lukt het inderdaad. Berlijn is natuurlijk een soort hub voor een bepaald type kwaliteitstoerist. Dan heb ik het niet over rijke Japanners die een blitzbezoek brengen, maar over mensen die interesse hebben in de lokale cultuur, er langer verblijven en zich laten verleiden door alternatieven, veel meer dan door klassieke hotspots. In Rome kun je zoiets veel moeilijker realiseren, daar wil iedereen naar de Trevifontein en het Colosseum. En in Venetië lukt dat al helemaal niet.”

Nochtans noemde The New York Times het op Venetië gelijkende stadje Chioggia een alternatief voor het overtoerisme in zijn jaarlijkse lijstje met 52 plekken om te ontdekken.

“Chioggia is een ontzettend leuke plaats, net als de Riviera del Brenta, Treviso of Padua, maar ik denk gewoon dat het niet werkt als alternatief voor mensen die naar Venetië willen. Het is bovendien heel moeilijk om er te komen. De busverbinding is waardeloos, net als de wegverbinding, er is geen trein en met de boot duurt het heel lang. Ik betwijfel of die journalisten zelf ooit in Chioggia geweest zijn.”

Tourist traps

Uit het rapport blijkt dat veel steden via campagnes bezoekers oproepen tot respect, van Amsterdam tot Dubrovnik. In Seoel worden gidsen zelfs getraind in toeristenetiquette. Ook de universiteit van het Zwitserse Luzern benadrukte het belang van gedrag. Ligt de oplossing bij de toeristen?

“Dat is natuurlijk de gemakkelijke oplossing. (lacht) We zijn al jaren op zoek naar waar de schuld ligt. De ene keer zijn het de vliegmaatschappijen en hun goedkope vluchten, dan weer de bed and breakfasts of de toeristen die zich niet goed gedragen. Er is altijd wel een externe factor. In mijn oordeel is het een gebrek aan visie bij de beleidsmakers. Je kunt pas respect vragen van je bezoekers als je je stad zelf respecteert, niet als je er een tourist trap van maakt die mensen zo veel mogelijk geld uit de zakken probeert te kloppen.”

Praag pakt het volgens u wel goed aan.

“Hun visie is: als de lokale bewoners gelukkig zijn, dan zijn toeristen dat ook. De bottomline van een toeristisch ontwikkelingsbeleid is dat je dat doet voor je locals.”

Welke steden doen het in die zin nog goed?

“De Vlaamse steden doen het in het algemeen best goed. Toerisme Vlaanderen tracht een innovatieve strategie uit te werken waarbij het traditionele massatoeristische verdienmodel op de schop gaat. Daarbij spelen ook bewonersbevragingen een belangrijke rol. Dat zeg ik heus niet gewoon omdat jij een Vlaamse journalist bent. (lacht) Gent was een van de steden waar bewoners in 2021 het meest ontevreden waren, volgens enquêtes over toerisme in hun dagelijkse leven. Zo vond bijna zestig procent van de Gentenaars dat toerisme het leven in de stad duurder maakte, gaf de helft aan dat het voor meer zwerfvuil zorgt en dat het stadscentrum overvol raakt. Vandaag gaat de stad daarmee aan de slag, werkt ze aan een strategisch plan voor toerisme en wordt er veel overlegd met de bewoners. Ook het Schotse Edinburgh heeft een aantal fundamentele veranderingen ingevoerd sinds de pandemie. Ze gaan voor kwaliteit. De bewoners zijn de hoofdrolspelers in hun beleid.”

Japan opende onlangs voor het eerst in twee jaar opnieuw voorzichtig zijn grenzen voor enkele testgroepen. Een slimme aanpak?

“Ik ben een redelijk grote voorstander van voorzichtig herstarten. Je begint met een schone lei. Fouten die je ziet kun je gemakkelijker herstellen. Ik had er ook op gehoopt voor Europa bij de eerste versoepelingen. Het is slimmer om stap voor stap te werk te gaan en bij te sturen waar nodig. Gisteren liep ik nog over een overvol San Marcoplein, het is gewoon niet meer aangenaam. Venetië is een van de mooiste steden ter wereld, maar bij zulke drukte gaat die schoonheid verloren.”

De stad kondigde onlangs aan dat er binnenkort entreegeld aan dagjestoeristen gevraagd zal worden in de strijd tegen overtoerisme.

“Geloof me: dat entreegeld komt er niet. Dat zijn allemaal ballonnetjes die worden opgelaten onder druk van de Venetianen. Het is een zoethoudertje, een beslissing die alsmaar wordt overgeheveld naar de volgende ambtstermijn. Er zal ooit zo’n systeem moeten komen, want de draagkracht van de stad wordt steeds overschreden, maar het is een te ingewikkeld protocol om last minute in te voeren. Je moet immers bepalen welke toeristen je laat betalen, hoeveel, en of mensen uit de regio ook moeten betalen… Om even te kaderen: ik heb in 2002 al een reserveringssysteem ontwikkeld voor Venetië. We zijn inmiddels twintig jaar verder zonder dat er iets mee gedaan is.”

Voetballen met de locals

De actiegroep Amsterdam Heeft een Keuze hoopt dat Airbnb aan banden wordt gelegd om de druk op de stad te verlagen.

“Ik denk dat het niet juist is om de verhuurders op het platform te demoniseren, zolang ze op een correcte en legale wijze te werk gaan. Bonafide bed and breakfasts zijn een aanwinst voor een bestemming en een kwalitatieve manier van mensen in een stad ontvangen. Uit onderzoek weten we dat deze bezoekers meer uitgeven per dag dan toeristen in een driesterrenverblijf. Wel moet je uiteraard optreden tegen verblijven die niet geregistreerd staan en dus geen belasting betalen of de veiligheidsvoorschriften niet naleven, maar die kwaliteitstoeristen moet je koesteren. Het zijn de dagjestoeristen en de cruisereizigers die je kwijt moet zien te spelen.”

Heeft het verplaatsen van de cruiseterminal in Venetië voor verandering gezorgd?

“Ze hebben de terminal verplaatst van de oude stad naar een industriegebied. Die verschuiving van vijf kilometer lost het probleem niet op, integendeel: er zijn nu gewoon meer bussen en boten die over en weer gaan. Het punt blijft dat een massa mensen in korte tijd de stad overdondert tijdens de zomermaanden. Ze dragen weinig bij aan de economie, want het gaat die gasten alleen om de excursie, en ze genereren ook meer overlast en vervuiling. De plaatselijke bevolking verdient er niets aan, want deze cruisereizigers eten, drinken en dansen aan boord. Het is daarom zo belangrijk om kwaliteitstoeristen privileges aan te bieden. Kwaliteit boven kwantiteit.”

Bent u zelf anders gaan reizen door alle inzichten die u beroepsmatig opdoet?

“Ik denk het. Mijn gezin en ik zijn bewuster gaan reizen. Op een gegeven moment besloten we om niet langer tripjes van anderhalve dag naar pakweg Malaga of Bordeaux te maken. Wat is uiteindelijk de meerwaarde van zo’n korte trip? Het is veel leuker om gedurende een lange periode een plek echt te ontdekken.”

Zijn er bestemmingen die op uw verlanglijstje stonden die u mijdt door de drukte?

“Ik kom überhaupt niet graag op drukke plaatsen, ik verkies de natuur. Wij kiezen altijd voor rustige bestemmingen. De leukste dingen die ik ter plekke doe, zijn meestal samen met locals. Zo was ik onlangs op een conferentie in het Baskenland, en in plaats van het geplande uitje naar het Guggenheim heb ik een hele dag op het strand gevoetbald met mensen uit San Sebastián. Dat is toch veel leuker dan in een busje naar Bilbao te rijden? Zulke dingen kun je niet plannen, ze gebeuren enkel door toevallige ontmoetingen. Activiteiten als Live like a local zijn vaak dooddoeners en opgezet spel, maar als je echt gastvrije bestemmingen uitkiest, maak je uiteindelijk de mooiste reizen.”