Architectuur

Wie de mythische aantrekkingskracht van Gaudí weerstaat, ontdekt in Cataloni? een veelheid aan modernistische bouwwerken: baksteen, mozaïeken, rondbogen, smeedijzer, heftige kleuren. Geniaal of kierewiet: dat maakt ieder na een rondreis voor zichzelf uit.

Op zoek naar modernista architectuur in Catalonië is Gaudí overal, maar Tarragona is met z’n Romeins verleden, kathedraal en veertien moderne gebouwen ‘de stad van drie architecten’. In het stadhuis is het mausoleum voor vorst Jaume I gemaakt door Domènech i Montaner. Er is de overdekte markt met blauwe glasramen, er zijn een bakstenen school en een voormalig slachthuis.

Bijzonder is het Teatre Metropol dat Josep Maria Jujol heeft ontworpen: op het dak glinstert een waterkaraf als symbool van het modernisme. Muren met golvingen en afgebroken hoeken hebben de vorm van een boot. Het blauwe gewelf is de zee met schelpen en vissen, algen, golven, de maan en wilde sterren.

Keuzes maken

Het Catalaans modernisme is een variant op art nouveau en Jugendstil, maar particulier in z’n uitingsvormen. Met nieuwe technieken, materialen en structuren als smeedijzer en baksteen, asymmetrische lijnen, plantaardige motieven, lokale symbolen, sculpturen en kleurrijke mozaïeken is el modernisme hoogst origineel, maar ook doordesemd van het middeleeuws verleden.

Het is verknocht aan het industrieel tijdperk en de werkende mens maar ook elitair, het is hedendaags maar ook nostalgisch en nationalistisch. In de laatste decennia van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw groeit die artistieke en sociale beweging uit de opgang van Barcelona, met zo’n duizend bouwwerken de hoofdstad van het modernisme.

Rondom ontstaan industriële sites, badplaatsen met zomerverblijven en thermen, een kerkhof, wijnkelders, villa’s, arbeidershuizen en fabrieken, winkels en apotheken, fonteinen en lantaarns, parken, hospitalen, concertzalen, kloosters en kerken. Voor die bloeiperiode klinken naast Gaudí namen als Lluís Domènech i Montaner, Josep Puig i Cadafalch en Josep Maria Jujol. Het aanbod is immens.

Stil eerbetoon

Tegenover de toeristische dienst van Reus staan twee bakstenen huizen van Lluís Domènech i Montaner : Casa Gasull en Casa Rull, met mozaïeken en bas-reliëfs, wapenschilden en balkons. Het ene een olijvenfabriek met residentie van een gegoede familie, het andere met wetboek en initialen de woonst van een notaris.

Institut Pere Mata uit 1897 van Domènech is in gebruik als psychiatrische instelling, maar één vleugel is open voor bezoekers. Onder de spitsbogen van paviljoen zes is alles versiering: fabeldieren, de vrouw als muze, engelen als beschermers, Arabische elementen. Een oriëntaalse pauw, meubilair op maat, ceramiek op het plafond, de muren handgeschilderd, elegante lusters: alles is artisanaal.

Religieuze beeldspraak

Zoals kerken zijn de middeleeuwse kloosters tekens in het landschap : tussen de heuvels pronkt een immense vesting met torens en kantelen. Santa Maria de Poblet is zoals Santes Creus en Vallbona de les Monges een cisterciënzer klooster. In deze verloren wereld vonden de architecten inspiratie: zoals de jonge Gaudí door Poblet gefascineerd was, zo beïnvloedden kerkjes in de Pyreneeën de denkbeelden van de Catalaanse modernisten.

In een lelijk stuk industrieel Catalonië ligt Terrassa. Te midden de industrie koos de burgerij voor modernistische gebouwen, vooral van Lluís Muncunill, een leerling van Gaudí. De Mercat central, een huis met zonnewijzer en een roos als symbool van Catalaanse onafhankelijkheid, een glasraam in de stijl van Mackintosh, een apotheek met ceramiektegels. Of de Masia Freixa, een sierlijk huis met parabolische bogen en arcades, een golvend dak en een toren als een minaret.

Opvallendst is het Museu de la Ciència i de la Tècnica de Catalunya, dat huist in een van de oudste textielfabrieken van Europa. Het bakstenen dak golft door de hemel, sierlijk deint het ijzerwerk op en neer, de ramen laten noorderlicht binnen in de ateliers. Er is nauwelijks versiering, de architectuur spreekt voor zich. Het is een van de paradoxen van deze stijl, die soms extravagant en nutteloos lijkt maar bezield is met een sociale dimensie.

Dat blijkt vooral in het werk van Domènech i Montaner. In de badplaats Canet de Mar staat zijn huis-museum. Iedereen holt naar Gaudí, maar Domènech is zeker zo belangrijk. Hij koos voor een nationalistische architectuur vol reminiscenties aan het romaans, de gotiek en de Arabische erfenis, maar zijn stijl is meer dan eclecticisme. Het gebruik van nieuwe materialen, vormen en structuren is zeer geavanceerd.

Het geboortehuis van de derde grote naam van het modernisme Josep Puig i Cadafalch ligt in Mataró. Het huis van een rijke ondernemer is bezet met symbolen die naar de industrie verwijzen: een konijn met een stuk kledij, een kat met woldraad, vlinders en kevers. Binnen is de ornamentiek nog dwingender, met tegels, glasramen en gestileerde deurstijlen rond een atrium, een uitdaging voor de zintuigen.

Eeuwige puberteit
Nergens staan meer modernistische gebouwen dan in de Catalaanse hoofdstad Barcelona. Onontkoombaar stoot je op Gaudí en zijn kerk: je kan het immense bouwwerk, begonnen eind negentiende eeuw en nog altijd onvoltooid, zien groeien. Bij ieder Barcelona-bezoek hoort een korte visite aan de onmogelijke kerk.

En dan zijn er de klassieke trekpleisters: symbolen als Casa Battló en Casa Milà, het Parque Güell met de sprookjesachtige figuren, huisjes en zitbanken. Of buiten de stad de Colonia Güell, een arbeidersdorp rond een fabriek als sociale utopie, met een crypte die even bizar als vernuftig is, met bakstenen gewelven en zuilen als scheve boomstammen die op virtuoze wijze de constructie dragen.

Maar andere adressen lokken ook. Het Palau de la Música Catalana van Domènech is een licht- en kleurrijke concertzaal met glasramen, sculpturen en sublieme vormen. Als lichttempel vol symbolen en allegorieën is het een juweel, qua structuur gedurfd maar ook het eindpunt van een vreemde kunstrichting.

Domènechs grootste project is het Hospital de la Santa Creu i Sant Pau: voorbij de monumentale ingang van het ziekenhuis heerst de rust van een dorp met tuinen, van polychrome paviljoenen die door onderaardse gangen met elkaar verbonden zijn. Alles is op maat gesneden menselijkheid. De geschubde dakpannen en koepels, beeldhouwwerken en motieven van planten en dieren ogen weliswaar fantasievol, maar de sfeer is gericht op de genezing van patiënten. Het Hospital is het uithangbord van het Catalaans modernisme.

Bron: Weekend Knack