Krampen, steken, pijnscheuten ergens tussen navel en rug. Waar komt buikpijn vandaan?

Is het voor een boek?” vraagt de arts die ik bel voor een interview. De buik zit immers behoorlijk vol. Zelf heb ik er een medische encyclopedie bijgehaald. Om te weten waar een en ander ligt, en vooral waartoe al die vlezige kronkels dienen. Het spijsverteringsstelsel is best indrukwekkend. En toen ik daar eenmaal door was geraakt, kwamen er nog een aantal andere organen aan de orde: de gynaecologische en de urologische.

Wie nooit last heeft van een kramp of een pijnscheut mag zich van verdere lectuur onthouden. Alle anderen vinden hier verder misschien een verklaring voor de ongemakken waarmee ze bijwijlen op buikhoogte kampen. Wat er kan misgaan, bespraken we uitgebreid met gastro-enteroloog dr. Fazia Mana en met gynaecloog-uroloog dr. Hendrik Cammu (beiden van het AZ VUB). Wat volgt is de samenvatting van twee bevattelijke consultaties.

Een snel antwoord op de vraag waarom onze buik pijn doet, is er niet. In de eerste plaats omdat de buik een hoop organen bevat waaraan iets schorten kan. Ten tweede omdat die allemaal mooi maar onzichtbaar zijn ingepakt. En ten derde omdat voor veel buikklachten geen fysiologische (lichamelijke) verklaring wordt gevonden.

Voor we de ziekenronde beginnen, maken we een belangrijk onderscheid: er is chronische en er is acute pijn. De uitkomst is meestal helemaal anders. Chronische pijn is slepend, het duurt soms maanden of jaren eer iemand met oude klachten bij een specialist terechtkomt. Acute pijn komt plots opzetten en jaagt de ongelukkige vaak binnen een dag naar de dokter.

We beginnen met chronische pijn die te maken heeft met organen van het spijsverteringsstelsel. Het scenario is als volgt: patiënt klaagt over pijn in de buik, hij wordt onderzocht, de arts vindt niks.

Mana: “Buikpijn is een typische klacht die kan samengaan met een algemene stresstoestand. Wie ooit zenuwachtig was voor een examen, kent dat gevoel. Wij vermoeden een verband met stress als de klachten een tijdje aanslepen. Of bijvoorbeeld bij iemand die al tien jaar buikpijn heeft en zonder resultaat evenveel artsen heeft geraadpleegd. Als we niks vinden en er ook geen alarmsymptomen zijn zoals onder andere bloed in de stoelgang, veronderstellen we dat er geen organische oorzaken zijn.”

Vaak gaat het om een slechte spijsvertering met verschijnselen als een opgezette buik en maaglast. Of om spastisch colon met klachten als buikkramp en stoelgangproblemen. Patiënten die ouder zijn dan 40 krijgen meestal een zogenaamd klein bilan: een echografie van de buik, een bloed- en urineonderzoek en een gastroscopie (maagonderzoek met endoscoop) of colonoscopie (als de klachten eerder de darmen betreffen). Zijn de resultaten negatief, dan is de patiënt ook enigszins gerustgesteld. Er volgt dan eventueel een therapie met medicijnen. Specialisten gaan er voorlopig van uit dat bij deze klachten vooral psychische oorzaken spelen, omdat de huidige onderzoeksmethoden nooit op een lichamelijke oorzaak wijzen.

We blijven nog even bij chronische buikpijn maar we gaan naar het kabinet van de gynaecoloog.

Cammu: “Chronische pijn is een moeilijke materie. Veel vrouwen hebben jarenlang buikpijn en consulteren zonder resultaat arts na arts. Een grondige bevraging levert meestal weinig op. In een volgende fase worden deze vrouwen dan diepgaander onderzocht. Maar een laparoscopie, een kijkoperatie via de navel, wijst negen op tien keer ook niets uit.”

En toch, wie zoekt die vindt. Ook in de geneeskunde. Een kijkoperatie toont soms lichamelijke afwijkingen zoals endometriose (plukjes baarmoederweefsel die zich in de buikholte nestelen) of gestuwde bloedvaten rond de eileiders. Maar Cammu vraagt zich af of deze bijna toevallig ontdekte afwijkingen wel de echte verklaring zijn voor de chronische pijn. Bij gynaecologische buikpijn zonder een objectief vast te stellen ziektebeeld, moet de arts in de eerste plaats denken aan een psychosomatische aandoening. Chronische buikpijn als signaal voor een psychisch probleem dus. Onderzoek in de VS heeft aangetoond dat 15 tot 20% van de vrouwen met chronische pijn in de onderbuik geconfronteerd werden met incest. Het is niet zo uitzonderlijk dat psychosociale onvrede in lichamelijke klachten wordt vertaald. Stressklachten uiten zich regelmatig in chronische lage buikpijn.

Cammu: “Omdat op een laparoscopische zoektocht ooit wel ergens een cyste wordt gevonden, riskeert de patiënte een ingreep die de pijn niet eens blijvend verhelpt. Als een arts niets vindt, is het beter de nadruk te leggen op de stresserende oorzaken. Als er geen afwijking wordt gevonden, is er ook geen reden tot ongerustheid, maar we moeten de vrouw in kwestie wel helpen met haar probleem. De zaak medicaliseren heeft dikwijls een averechts effect.”

Een oorzaak van chronische pijn die vaak over het hoofd wordt gezien, is de buikwand zelf. In het bijzonder bij mensen die eerder aan (lees in) de buik werden geopereerd of bij vrouwen die kinderen hebben gebaard. De buikwand is de huid, het vet, en de spierwand die samen de ingewanden en voortplantingsorganen omringen. Eigenlijk is het helemaal niet verwonderlijk dat daarmee iets verkeerd kan gaan. Zo zijn er buikwandspecialisten die zich toeleggen op het zoeken naar pijnpunten op de buikwand. Dat kan een hernia zijn, letterlijk een breuk, waarbij de fijne bezenuwing in kleine stukjes vet of littekenweefsel tussen de spierwanden gekneld raken.

Over naar acute problemen: de plots opgekomen buikpijn. We beginnen bovenaan.

Mana: “Buikpijn kan alle richtingen uitgaan. Er zijn aandoeningen die niks te maken hebben met de organen in de buik maar die wel buikpijn geven. Het klassieke voorbeeld is longontsteking, maar bijna alle aandoeningen in de thorax of borstkas kunnen buikpijn veroorzaken: longinfarct, hartinfarct, pericarditis (ontsteking van het hartzakje), slokdarmspasmen. Als de patiënt klaagt over pijn boven in de buik, dan hebben wij al een duidelijke indicatie.”

Om verderop de draad niet te verliezen, eerst even de term koliek verduidelijken. Een colica (van het Griekse colen) is een pijnaanval in de buik die wordt veroorzaakt door een kramptoestand van glad spierweefsel in holle organen zoals darmen, galwegen of urinewegen. De oorzaak is hinder bij de doorgang van wat in normale omstandigheden voorbij moet (galstenen) of hinder door uitzetting door bijvoorbeeld gasophoping (in de darmen). Darmen zijn hol, vandaar darmkolieken.

De lever daarentegen is geen hol orgaan, leverkoliek bestaat niet. Vreemd genoeg kan dit orgaan, dat helemaal rechts bovenaan in het middenrif ligt, geen pijn doen. De lever verwerkt voedingsstoffen die via een ader worden aangevoerd uit de dikke darm. Hij zorgt daarbij voor het ontgiften en met de gal uitscheiden van schadelijke stoffen. Hij doet dat duidelijk in alle stilte.

Mana: “Dat klopt, de lever voel je niet. Behalve als het leverkapsel wordt aangetast. Hetzelfde zien we bij de longen. Een long doet zelf geen pijn, de pleura of het borstvlies dat de buitenkant van de longen bekleedt echter wel. Zelfs een acute hepatitis of leverontsteking doet geen pijn, tenzij de lever zwelt en op het kapsel drukt. Ook metastasen of uitzaaiingen van kanker die aan het uiteinde van de lever tegen het kapsel groeien, geven pijn. Elke andere leverpathologie verloopt pijnloos. Mensen die veel drinken en levercirrose ontwikkelen, voelen helaas niets.”

Naar de galblaas dan, een oude bekende, zeker bij mensen die last hebben van galkolieken. Pijn aan de galblaas komt meestal een uur na de maaltijd opzetten. Het is duidelijk een orgaan met een job in de spijsvertering. De galblaas is echter niet meer dan een zakje dat dient als een reservoir voor gal. Dit groenachtig vocht wordt door de lever afgescheiden en komt tijdens de spijsvertering in de twaalfvingerige darm (het deel dichtst bij de maag) terecht. Daar helpt het vet wegwerken. Dit zakje zorgt voor problemen als er steentjes in ontstaan. Galkolieken worden veroorzaakt door een galsteen die op reis gaat en in de galwegen terechtkomt. Wie een migrerende galsteen heeft die besluit ergens halt te houden, krijgt erge pijn en kan geel uitslaan. Het is niet iets waarmee je blijft zitten. Onmiddellijk naar de urgentie is de boodschap.

Wat ook heftige pijn geeft, is acute pancreatitis. De pancreas of alvleesklier ligt achter de maag en heeft een dubbele functie. Enerzijds scheidt deze klier het pancreassap af dat dient voor de vertering van voornamelijk vetten in de darmen. Maar het is ook een endocriene of hormoonklier die enzymen afgeeft aan het bloed om suikers te verwerken. Geen doetje dus en als er wat mis is, zul je het voelen ook. Een acute pancreasontsteking geeft pijn hoog in de buik, uitstralend naar de schouderbladen. De belangrijkste oorzaken zijn alcoholmisbruik en galstenen. Ook hier een kanttekening: net zoals bij leverkanker doet pancreaskanker geen pijn tot de ziekte al vergevorderd is.

We blijven boven in de buik. Waarop kan acute pijn nog wijzen? Op een maagzweer, al kwam dat vroeger veel vaker voor dan nu. De ontdekking van de helicobacter pylori-bacterie ongeveer 20 jaar geleden was een zegen. Sedert de doeltreffende behandeling met antibiotica is het aantal maagzweren drastisch verminderd. Gelukkig, want een zweer die de maagwand perforeert, geeft naar het schijnt ondraaglijke pijn en is bovendien zeer gevaarlijk.

Links achter de maag tegen het middenrif ligt een orgaan ongeveer zo groot als een vuist: de milt. De milt vervult een belangrijke rol in het afweersysteem van ons lichaam. Hij maakt deel uit van het lymfvatenstelsel dat zorgt voor de terugvoer van water en eiwitten vanuit de weefsels naar het bloed. Hij wordt door de band gespaard van problemen. Dat een milt kan “steken”, is een fabel. De verklaring voor deze plotse pijn bij lopen of versnelde pas is niets anders dan een spierkramp in het middenrif. De milt zelf geeft geen pijn, maar hij kan in extreem uitzonderlijke gevallen wel gaan zwellen. Volgens dr. Mana gaat het dan over ernstige aandoeningen zoals leukemie of malaria. Op de urgentiedienst komt ook wel eens iemand met een miltinfarct, en de meeste gastro-enterologen kunnen vertellen over wandelende milten. Maar hier dwalen we af.

Wat als de buikpijn oppervlakkig is en moeilijk aan één orgaan toe te wijzen?

Mana: “Oppervlakkige buikpijn kan wijzen op een probleem met de buikwand, maar ook met het peritoneum. Dit is het vlies dat in de buik alles op zijn plaats houdt. Als daaraan wat schort, krijg je pijn bij bruuske bewegingen. Het peritoneum kan acuut ontsteken wanneer bacteriën in de buikholte terechtkomen, bijvoorbeeld bij een gesprongen appendix of een gebarsten maagzweer. Maagsappen zijn zuur en wanneer ze zich in de buikholte verspreiden, geeft dat een helse pijn.”

We hebben het van horen zeggen maar ook de nieren kunnen behoorlijk pijn doen. De nieren liggen eigenlijk achter de buik, aan weerszijden van de wervelkolom net onder het middenrif. Het zijn (urologische) organen die voor de waterhuishouding zorgen. Ze reguleren de samenstelling en het volume van de lichaamsvloeistoffen. Nierkolieken geven geen echte buikpijn, maar rugpijn die uitstraalt naar de liesstreek en pijn bij het plassen. De boosdoeners zijn nierstenen die op pad gaan en halverwege blijven steken. In tegenstelling tot mensen met galstenen die liefst onbeweeglijk blijven liggen, loopt een patiënt met nierstenen als een ijsbeer heen en weer.

Over naar de darmen. Enteritis is vrij bekend. Iedereen wordt weleens met een acute ontsteking van het darmslijmvlies geconfronteerd, onder de vorm van diarree die meestal spontaan overgaat. Maar de dunne darm geeft door de band niet zoveel problemen en we laten deze lange kronkels hier voor wat ze zijn.

Problemen met de dikke darm (het laatste deel van het darmstelsel) komen vaker voor. Een voorbeeld is diverticulitis. Dit is een ontsteking van divertikels, zakjes die zich ontwikkelen ter hoogte van de dikke darm, vermoedelijk als gevolg van een tekort aan vezels in de voeding. Symptomen zijn pijn in de flank, koorts, diarree of constipatie, en een behandeling met antibiotica is noodzakelijk.

Sommige mensen hebben buikpijn omdat ze letterlijk verstopt zijn. Meestal is dit een chronisch probleem.

Mana: “Constipatie met buikpijn bij jonge mensen is vaak te wijten aan een motiliteits- of bewegingsprobleem op het einde van de darm. Sommige kinderen remmen systematisch hun drang om stoelgang te maken af. Omdat ze niet op de schooltoiletten willen bijvoorbeeld. De sluitspier van de anus weet het na een tijd ook niet meer en een natuurlijk proces wordt verstoord. Een klassiek verhaal. Dit probleem kan opgelost worden met kinesitherapie.”

Constipatie is dikwijls niets anders dan een vertraagde darmwerking, te verhelpen met meer water drinken, meer bewegen en betere voeding. De ideale medicatie voor constipatie bestaat nog niet. De oudere generaties medicijnen kunnen na lang gebruik letsels in de darm of afwijkingen in het bloed veroorzaken. Recente producten worden niet meer in de stofwisseling in het lichaam opgenomen en mogen langer gebruikt worden. Maar het blijft onverstandig om zelf te experimenteren.

Een bekend acuut darmprobleem is blindedarmontsteking. Dit begint meestal met moeilijk te lokaliseren pijn die de meeste patiënten een dag later op de spoedgevallen brengt. Met koorts en een verhoogd aantal witte bloedcellen. Volgens dr. Mana is het bij jonge mensen soms moeilijk om een onderscheid te maken met de symptomen van de ziekte van Crohn, een chronische ontsteking van het laatste deel van de dunne darm. De pijnplaatsen liggen in elkaars buurt. Vroeger was een operatie nagenoeg de enige manier om blindedarmontsteking uit te sluiten. Tegenwoordig maken geavanceerde technieken zoals echografie, nucleaire magnetische resonantie of colonoscopie vele operaties overbodig.

Mana: “Gesprongen appendix zien we vooral bij oudere mensen. Door hun hogere pijndrempel kunnen zij lang met iets rondlopen zonder op consultatie te gaan. We zien ouderen met een bloedende maagzweer die nooit pijn hebben gehad. Bij oudere mensen doen we gemakkelijker bijkomend onderzoek om toch niks ernstigs over het hoofd te zien.”

Mana wijst tijdens het interview meermaals op het belang van alarmsymptomen zoals veranderd stoelgangpatroon, bloed in de stoelgang, buikpijn gedurende de nacht, vermageren, langdurige diarree, koorts en bloedarmoede, die wijzen op een dringend doktersbezoek.

Mana: “Een patiënt bij wie niet meteen iets wordt gevonden maar die toch de bekende alarmsymptomen vertoont, draaien we binnenstebuiten tot we de oorzaak hebben. Die laten we niet gaan.”

Moet ik pijn die wijst in de richting van het spijsverteringsstelsel ernstig nemen?

Mana: “Mensen met bijvoorbeeld regelmatige maagklachten laten zich best eens onderzoeken. Een gastroscopie die niets aanwijst maar de patiënt toch geruststelt waardoor die zich beter voelt, is interessanter dan dat diezelfde persoon blijft lopen met een knagende angst dat het kanker is. Een ander advies is voor mensen vanaf 50 jaar: om de 5 jaar een colonoscopie als routinecontrole, klachten of niet, ter preventie van de heel frequent voorkomende darmkanker.”

We zijn aanbeland bij de gynaecologische buikpijn. En bij de vaststelling dat vrouwen vaker buikpijn hebben dan mannen. Dat is snel verklaard. Vrouwen hebben een menstruatiecyclus, mannen niet. Die hebben er de organen niet voor. Met die cyclus gaan nogal wat fysiologische pijnen gepaard. Menstruatiepijn vraagt hier geen uitleg, het volgende verschijnsel misschien wel.

Cammu: “Sommige vrouwen hebben pijn halverwege hun cyclus: ze voelen zich ovuleren en hebben gedurende één of twee dagen buikpijn. Op het ogenblik van de eisprong komt namelijk een hoeveelheid vocht vrij in de buikholte, die het buikvlies prikkelt.”

Ook in de gynaecologie dienen zich patiënten met acute pijnklachten aan. Cammu wijst op twee belangrijke urgenties. Een ervan, de buitenbaarmoederlijke zwangerschap, is levensbedreigend.

Cammu: “Een bevruchte eicel die buiten de baarmoeder in de eileider groeit, is een bom. Een plotse buikpijn, eventueel links of rechts in de onderbuik, in combinatie met licht vaginaal bloedverlies bij een meisje of vrouw die in principe zwanger kan worden – zelfs al gebruikt ze voorbehoedmiddelen – moet een onderzoekend arts altijd doen denken aan buitenbaarmoederlijke zwangerschap.”

Een tweede urgentie is een torsie of draaiing van de eierstok, wat voornamelijk voorkomt bij eierstokken waarop een cyste staat. Dergelijk ovarium kan knakken als een bloem die te zwaar is na een regenbui, bijvoorbeeld na een val of een onschuldige slag in de buik. Bij een torsie wordt de bloedvoorziening afgesnoerd en kan het orgaan afsterven als niet snel wordt ingegrepen. Vrouwen met gezonde eierstokken hoeven zich hierover niet meteen zorgen te maken.

Op de blaas na zijn we bijna helemaal rond. Problemen met dit orgaan dat eigenlijk niet meer in de buik ligt maar erop, geven soms pijn in de onderbuik. Maar alle andere bijkomende symptomen liggen erg voor de hand en wijzen zo duidelijk in de richting van ontsteking dat we het hierbij kunnen laten.

Een besluit: net zo min als pijn altijd een reden is tot paniek, is het ontbreken van pijn een reden tot gerustheid. In de loop van de interviews werd duidelijk dat ziekten van bepaalde organen gestadig kunnen evolueren zonder dat er pijn wordt gevoeld. Volgens Dr. Cammu is pijn geen betrouwbare waarschuwer voor nakende ernstige problemen in de buik.

Een laatste voorbeeld. Cammu: “De gevaarlijkste gynaecologische kanker in de buik is eierstokkanker, niet voor niets de stille doder genoemd. Pijn is geen kenmerk voor dit zeer ernstige ziektebeeld dat haast overwegend laattijdig ontdekt wordt na andere klachten dan pijn. Deze ziekte komt gelukkig zelden voor, te zelden zelfs, beweren sommigen, om een systematische screening te organiseren.”

Marianne Meire / Illustratie Sanny Winters