Hoe Antwerpen de ‘koffiehoofdstad’ van Europa werd

Met zo’n 250.000 ton koffie die jaarlijks door de haven van Antwerpen passeert, kan je Antwerpen gerust de koffiehoofdstad van Europa noemen, vertelt Beroepsantwerpenaar en stadsgids Tanguy Ottomer. Welke rol speelde het zwarte goud doorheen de jaren in Europa?

Het is nog vroeg wanneer we Tanguy Ottomer ontmoeten op de Meir in Antwerpen. De zelfverklaarde Beroepsantwerpenaar heeft net zijn eerste kopje koffie achter de kiezen in het statige pand waarin Nespresso ons ontvangt. Op het gelijkvloers steken de werkmannen een tandje bij op de werf van het nieuwste project van het Zwitserse koffiemerk. Op woensdag 19 september opent Nespresso immers zijn Flagship Boutique in de Antwerpse winkelstraat. En die locatie kozen ze niet zomaar als uithangbord voor hun koffie.

Net als Nespresso onderstreept stadsgids Ottomer het belang van koffie in de havenstad. ‘Havensteden kregen namelijk als eerste steden koffie binnen in de zestiende eeuw’, legt de Beroepsantwerpenaar uit. ‘Al gaat de geschiedenis van koffie nog veel verder terug. Het wordt zelfs al vernoemd in de Bijbel: “Men had tarwe, rogge, gerst en geroosterde bonen.”‘

Koffie wordt zelfs al vernoemd in de Bijbel.

Ook de Griekse historicus Herodotos schreef er al over, haalt Ottomer aan: ‘”Zieke Mohammed kreeg zijn kracht terug door het drinken van een zwart en heet brouwsel waarop hij het daaropvolgende uur zo maar eventjes veertig ruiters uit hun zadel lichtte en veertig vrouwen bevredigde.” Dat moet een serieus koffie’ke geweest zijn. (lacht) Een beetje overdreven, lijkt me. Moet vast ook een Antwerpenaar geweest zijn.’

Koffiehuizen

Het eerste echte koffiehuis wordt geopend in Istanboel, ook een grote havenstad, in 1555. Pas in 1645, in Venetië, is ook het eerste Europese koffiehuis een feit. Verschillende steden zullen snel volgen. De koffie wordt voornamelijk geïmporteerd uit Ethiopië. ‘In die tijd werd koffie uitsluitend gedronken in koffiehuizen’, vertelt Ottomer. ‘Pas later zou het ook zijn weg vinden naar de huiskamers.’

‘Koffiehuizen boden klanten meer dan alleen maar koffie aan. Dit was de ideale plek waar de chique man – koffiehuizen waren namelijk enkel bedoeld voor mannen – sociale en commerciële contacten kon leggen. De elite kon er rustig converseren, ver weg van de kroegen. Onderhandelen met een pint in de hand was not done. Bovenal verkoos men koffiehuizen. Er waren nieuwsbladen en boeken ter beschikking, en je kon er dammen, schaken of biljarten.’

In Antwerpen begon het koffieverhaal iets later dan in andere havensteden.

In de koffiehuizen stonden ook muzikale opvoeringen op het programma, gaat de stadsgids verder. ‘Nu linken we concerten eerder aan drank, maar vroeger gebeurde dat voornamelijk in de koffiehuizen. Zo zou zelfs Johan Sebastian Bach elf jaar lang in een koffiehuis in Leipzig gespeeld hebben. Na de introductie van deze ontmoetingsplekken, begon men ook thuis steeds vaker koffie te drinken.’

Middelpunt van de wereld

‘Het zwarte goud is met andere woorden al eeuwen belangrijk. In Antwerpen begon het verhaal net iets later. Wanneer de activiteiten van de haven van Brugge worden overgeheveld naar Antwerpen in de zestiende eeuw, start voor onze stad de ‘Gouden Eeuw’. Veertig procent van de wereldhandel passeert door onze haven. We waren toen quasi het middelpunt van de wereld’, klinkt Ottomer. ‘En we zijn dat sindsdien ook blijven denken.’ (lacht)

In de zeventiende eeuw verhuist de meeste handel echter naar Amsterdam wanneer onze noorderburen de Schelde afsluiten omdat een leger van Spaanse huurlingen Antwerpen plunderen, schetst Ottomer de situatie. ‘We waren op handelsvlak vermoord en zouden dat pas in de negentiende eeuw terug bovenkomen. Ondertussen floreerde de koffiemarkt, maar door de situatie was Antwerpen niet in staat om mee op die trein te springen.’

Tearooms

Twee eeuwen later wordt België opgericht en wordt de Schelde terug vrijgekocht. Dankzij de dubieuze vooruitgang door ontginning van diamanten in Congo, krijgt Antwerpen ook de diamanthandel terug naar ’t Stad, situeert de stadsgids. ‘De haven wordt terug uitgebouwd tot de grootse handelspassage die hij ervoor was en doorheen de jaren wint Antwerpen weer aan belang. Vandaag is Antwerpen dé koffiehoofdstad van Europa. De 250.000 ton koffie die jaarlijks door de haven van Antwerpen passeert, is goed voor 27 miljard kopjes van het zwarte goedje.’

Een ding is duidelijk: de Antwerpenaar – en de Belg bij uitbreiding – heeft een boon voor koffie.

De koffiehuiscultuur die men elders in Europa kende, bestond in Antwerpen echter niet. ‘Het eerste koffiehuis in België werd pas geopend voor de wereldexpo in ’58. In de koekenstad kende men veeleer een cultuur van tearooms. Vooral de Antwerpse Keyserlei was daar een mooi voorbeeld van, met het ene etablissement na het andere. Daar waren zowel mannen als vrouwen welkom en werden naast zakelijke ook persoonlijke deals gesloten.’

Tearooms werden koffiebars en anno 2018 is het Antwerpse straatbeeld gevuld met de ene hippe zaak na de andere. Nog steeds gebruiken mensen de etablissementen om te werken en af te spreken met vrienden, alleen zijn ze nu voorzien van laptop of smartphone om hun bakje troost te kunnen delen op hun sociale media. Met tal van koffiebranderijen en -winkels is het zwarte goud aanweziger dan ooit. Een ding is duidelijk: de Antwerpenaar – en de Belg bij uitbreiding – heeft een boon voor koffie.