Hoe is het mogelijk dat mensen hun eigen grootste vijand worden ? Schuilt er een Dr. Jekyll en Mr. Hyde in ieder van ons ? Het mechanisme van zelfdestructief gedrag vanuit het standpunt van een gedragstherapeut.

Ze zijn niet weg te slaan van de voorpagina’s : topsporters die op doping betrapt worden, alom gerespecteerde financiers die schuldig zouden zijn aan handel met voorkennis, politiecommissarissen die dronken achter het stuur kruipen, rechters die zich inlaten met corruptie en schriftvervalsing. Of neem nu het concrete geval van de Amerikaanse vermogensbeheerder Bernard Madoff, die tot een gevangenisstraf van 150 jaar veroordeeld werd wegens de grootste individuele investeringsfraude ooit : 65 miljard dollar. Wat bezielt al die op het eerste gezicht fatsoenlijke burgers, geen dommekrachten ook, om uit de bocht te gaan en zichzelf en hun naasten in het verval te storten ?

Geen filosofie, geen godsdienst of cultuur of ze heeft een plastische voorstelling van goed en kwaad in de mens : licht en schaduw, yin en yang, het engeltje op de rechter- en het duiveltje op de linkerschouder, Dr. Jekyll en Mr. Hyde. De Amerikaanse psychotherapeute Debbie Ford heeft het over de schaduwkant, de onderbuik van de menselijke ziel als oorsprong van iedere zelfondermijnende actie. Driften en niet-verwerkte pijn die je diep in je psyche, in de krochten van je onderbewuste hebt weggedrukt, maar die bij de minste onachtzaamheid aan de oppervlakte komen, als een strandbal die te lang onder water gedrukt werd. Typische modellen uit de Freudiaanse theorie die zeer herkenbaar zijn en waar zeker iets voor te zeggen valt. Maar er is ook een pragmatischer aanpak, die zich niet zozeer op het inzicht in de eigen psyche, maar op het gedrag concentreert. We gingen te rade bij Willy Cole, klinisch psycholoog en gedrags- en relatietherapeut.

Zo’n Bernard Madoff, hoe kon die denken dat hij met die gigantische fraude zou blijven wegraken ?

Willy Cole : Ik denk niet dat hij rekening hield met de gevolgen op lange termijn. Hij kreeg geld binnen en speculeerde daarmee, wat een onmiddellijke beloning opleverde. Dat is natuurlijk prettig, dat geeft een kick en zo raakte hij steeds verder verstrikt in zijn eigen machinaties. En als er een kink in de kabel komt, denkt zo iemand : ik krijg dat wel opgelost, niemand hoeft erachter te komen. Zoals een gokker onvermijdelijk geld verliest en dus wel verder moet gokken en de financiƫle putten die hij maakt alsmaar dieper worden. Hetzelfde geldt voor iemand die vreemdgaat : het begint als een onnozel zijsprongetje, de partner hoeft daar geen last van te hebben en ach, ooit stop ik er gewoon mee. Maar er ontstaat een emo-tionele binding met de nieuwe partner, de relatie afbreken wordt moeilijk en als het overspel aan het licht komt, barst de bom en wordt dat een groot drama voor alle betrokkenen.

Is de verlokking van de instantbeloning groter geworden door het op de achtergrond raken van bepaalde traditionele waarden ?

Dat zou ik niet durven zeggen. De rechter die van valsheid in geschrifte beschuldigd wordt, de financier die met voorkennis gehandeld zou hebben, die mensen komen niet uit een marginaal milieu, die zijn zeker doordrongen van de waarden waarmee ze zijn opgevoed. Maar de verleiding is zo groot. Je weet dat je aandelen de volgende dag een stuk minder waard zullen zijn. EĆ©n telefoontje kan je hoop geld besparen. Wat is er simpeler dan je gsm pakken en bellen ? Dit is de eeuw van de instantbevrediging. Tien jaar sparen om iets te kunnen kopen is er niet meer bij : we willen alles en wel hier en nĆŗ, of we het ons kunnen veroorloven of niet. Het wordt ons ook zo gemakkelijk gemaakt : kredietkaarten, persoonlijke leningen zijn evenzoveel mogelijkheden om ogenblikkelijk materieel geluk te hebben. We denken nog heel weinig op lange termijn. Je moet de menselijke geest ook niet overschatten. Experimenten wijzen uit dat we veel vaker dan we denken geleid worden door conditionering en automatisme. Al onze supermarkten zijn volgens die principes ingedeeld. Rechtshandigen grijpen vaker naar producten die rechts van hen aangeboden worden, bijvoorbeeld, en iedereen is meer geneigd om producten te kopen die op ooghoogte liggen. Natuurlijk denken we ook na over de dingen, maar soms kiezen we ook domweg vanuit een impuls : ik wil dit hebben en wel nu.

Soms doen mensen zelf wat ze bij anderen het meest veroordelen. Priesters die naastenliefde preken, maar zich aan kinderen vergrijpen. Amerikaanse televisiepredikanten die donderpreken tegen homoseksualiteit houden, maar zelf mannelijke prostituƩs blijken te frequenteren. Hoe verklaar je zoiets ?

Het is een van de basisregels van beschaafd leven : doe anderen niet aan wat je niet wil dat ze jou aandoen. Maar in de praktijk draait het vaak anders uit. Het kan zijn dat zo iemand een persoonlijkheidsstoornis heeft, een narcist is, die zich boven alle wetten verheven voelt. En verder zijn heel veel mensen kampioen in het rechtvaardigen van hun eigen gedrag. Bijna niemand vindt zichzelf door en door slecht, ze hebben allemaal wel een goede reden voor wat ze misdaan hebben. De kinderverkrachter redeneert dat hij die kinderen niets misdeed, hij werd gedreven door liefde, ze wilden het zelf ook. En wat mensen allemaal niet doen in de beslotenheid van hun huiskamer, met hun computer. Kinderporno bekijken, je hoeft er je huis niet voor uit, je moet niemand contacteren. Het geeft je de illusie : in mijn privƩsfeer doe ik wat ik wil, niemand hoeft daar zijn neus in te steken en ik berokken er niemand kwaad mee. Dingen die niet horen, die niet stroken met de geldende waarden in de maatschappij, ze zijn maar ƩƩn klik van je verwijderd. En ook de mensen die geld verdienen met de verspreiding van kinderporno hebben een goed excuus : ik maak het niet zelf, met de kinderen heb ik geen contact. En een heel vaak gehoord excuus : als ik het niet doe, doet iemand anders het wel.

In de film Public Enemies gebruikt John Dillinger net hetzelfde excuus als de hedendaagse gangster Ashraf Sekkaki : “Als ik voor mijn eerste kleine vergrijp niet zo zwaar gestraft was, had het zo’n vaart niet gelopen.” Ook psychische kwetsuren in de jeugd worden vaak als verzachtende omstandigheden gebruikt.

Ervaringen uit je jeugd hoeven niet determinerend te zijn. Het hangt ervan af wat je er als volwassene mee doet. Soms is het een moeizaam proces om afstand te nemen van jeugdtrauma’s, maar mensen zijn probleemoplossers, ze kunnen keuzes maken.

Helpt het om mensen inzicht te geven in hun duistere kant, zoals Debbie Ford aanraadt?

Als gedragstherapeut heb ik daar mijn twijfels over. In mijn praktijk zie ik dat mensen vaak hardnekkig dezelfde fouten blijven maken : toch weer frauderen in zaken bijvoorbeeld en hopen dit keer niet gepakt te worden. Je geest maakt je een hoop dingen wijs die niets met de realiteit te maken hebben. In plaats van jezelf te zien als een entiteit, een inhoud met een duistere kant, is het beter jezelf te zien in de context van een leven en de nadruk te leggen op gedrag en de gevolgen daarvan. Dezelfde redenering vind je trouwens terug in de mindfulnesstrainingen die tegenwoordig populair zijn. Wat ze nastreven, is defusie : denken zien als een vorm van gedrag waarvan je je kunt losmaken. Vanuit de vaststelling dat we in het huidige moment allerlei gedachten, herinneringen en vooroordelen meenemen die onze waarneming vertroebelen en tot misverstanden, communicatieproblemen en spanningen leiden. In het hier en nu leven, dat is de betrachting. In termen van gedragstherapie : iemands gedrag bestuderen en wijzen op de gevolgen binnen de context van een leven. Mensen modellen geven waarmee ze in het dagelijkse leven iets kunnen doen, dat is een veel pragmatischer aanpak. En ja, vaak heeft de mens een stok achter de deur nodig. Als de pakkans en de boete maar groot genoeg zijn, kruipen er minder mensen achter het stuur met een paar glazen alcohol te veel op. Anderzijds hebben velen de neiging om de pakkans te minimaliseren : ‘Het zou al willen lukken… ‘ Het effect van straf die niet onmiddellijk volgt op de daad is ook niet zo groot. Bovendien worden mensen niet vaak beloond voor goed gedrag, de beloning moet vaak uit hun eigen waarden komen. Denk maar aan : ‘U rijdt te snel !’ Je zou bijna te snel gaan rijden om het paneel te doen oplichten. Waarom de mensen die wĆ©l onder de vijftig kilometer per uur blijven niet belonen met elke dag een andere leuke boodschap?

Is dat geen pessimistische visie op de mensheid ?

Niet per se. De gevangenissen mogen dan al vol zitten, er zijn nog altijd veel meer mensen die in overeenstemming met hun waarden leven en zich aan de regels houden. Nu is het zo dat we tegenwoordig in een wellnessmaatschappij leven : de illusie wordt gewekt dat geluk een universeel gegeven is, eigen is aan de menselijke conditie. We mogen ons absoluut niet ongelukkig voelen. Terwijl iedereen zich weleens slecht in zijn vel voelt en voor veel mensen kommer en kwel dagelijkse realiteit zijn. Als we vanuit dat standpunt vertrekken, momenten van geluk koesteren en meer in het hier en nu leven, vanuit waarden die echt iets voor ons betekenen eerder dan uit gepieker en mate-riƫle betrachtingen, dan zouden we veel minder onheil veroorzaken. Wat maakt mensen gelukkig, wat geeft hun voldoening ? In vele gevallen is dat : hun kennis, hun wijsheid doorgeven, door met jongeren te werken bijvoorbeeld. Niet voor niets proberen witteboordencriminelen die door een misstap in de gevangenis terechtkomen hun gevoel van zelfwaarde te herwinnen door les te geven. Ik heb het in mijn praktijk al vaak vastgesteld : het beste antidepressivum is vanuit je eigen waarden andere mensen in beweging zetten.

Willy Cole is als supervisor verbonden aan vzw Triangel, een multidisciplinair therapiecentrum gespecialiseerd in diagnose en therapie bij kinderen, jongeren en volwassenen. Info www.triangel-vzw.be

Waarom goede mensen ook verkeerde dingen doen ? Debbie Ford, uitg. Archipel, 18,95 euro, 239 p., ISBN 978-90-6305-387-1.

Door Linda Asselbergs – Illustratie InĆ©s Van Gucht

Dit is de eeuw van de instantbevrediging. Tien jaar sparen om iets te kunnen kopen is er niet meer bij. We willen alles en wel hier en nĆŗ, of we het ons kunnen veroorloven of niet.

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content