Theater als horzel

In East Oakland, het epicentrum van de zwarte gemeenschap in de Bay Area en iets voorbij San Francisco, ging op 3 oktober ?One 2 Life? in wereldpremière. Dit stuk van de Vlaamse theatergroep Stan is gebaseerd op teksten van de zwarte revolutionair George Jackson. Vijf leden van Stan leefden enkele maanden ter plekke om er aan hun voorstelling te werken. ?We wilden een confrontatie met de zwarte mensen en hun situatie.? Verhalen uit zwart Amerika.

Anna Luyten / Foto’s Bernaded Dexters

Een huis in East Oakland. Middernacht en nog rumoer. Een trap op. Geklop op een deur. ?Wie is het ?? Een slag op de deur. ?Leon ? Leon ? Ik ben het, Malumba.? Malumba is een van de acteurs van Tg Stan. Hij groeide op in het getto dat East Oakland is, maar wist eraan te ontsnappen. Hij doorkruiste de wereldsteden en kwam enkele jaren geleden als acteur in Nederland terecht. Zijn jongste broer Leon doet de deur open. Een lange jongen in een wijde short en een T-shirt waarop Malcolm X afgebeeld staat. Leon is 27. Hij is nog niet zo lang vrij uit de gevangenis. Hij is net verhuisd. Eerst toont hij trots de nieuwe douche die hij geïnstalleerd heeft in de kleine flat. Dan toont hij zijn kinderen : Bryant (2) en Lamont (3) in de ene kamer. Baby Kwanzaa van 2 maanden oud. Ze liggen op een deken op de grond te slapen. Yuvonda (25), Leons vrouw, zegt : ?De kinderen zijn zo rustig.? We gaan in de huiskamer op de grond zitten. Tegen de muur liggen affiches. ?Ik wil dat mijn kinderen Malcolm X kennen en Nelson Mandela en Martin Luther King en Bob Marley. Bob is mijn God?, zegt Leon. Hij heeft eindelijk een job gevonden. Hij is blij niet meer alleen afhankelijk te zijn van de schamele en onzekere sociale bijstand die hij en zijn vrouw ontvingen. Hij werkt nu als vrachtwagenchauffeur voor een recyclagebedrijf. ?Het is zoiets als vuilnis ophalen?, zegt hij. ?Ik wil deze job houden. Mijn andere job verloor ik omdat ik vaak te laat kwam of bier dronk of een combinatie van de twee. Voor ons zwarten is het nu moeilijk geworden om werk te vinden. De Mexicanen werken voor veel minder geld en krijgen makkelijker een job. Wij moeten veel meer bewijzen. Maar ik zal het bewijzen.? Yuvonda : ?Ik wil niet rijk zijn. Ik wil het gewoon wat comfortabel hebben. Wij hebben nu een huis dat netjes is en mooi. Dat is al een goede start. Ik wil weer naar school gaan. De draad die ik als jong meisje losliet, weer oppikken om beter voor mijn kinderen te kunnen zorgen. Het zal hard zijn, maar Leon en ik zullen alles samen moeten oplossen.? Dan twijfelt ze even. ?Maandag begint de school. Maar we hebben het geld niet om de lessen te betalen.?

?Hoeveel moet je hebben ?? vraagt Malumba. ?Tachtig dollar.? Malumba tast in zijn broekzak. ?Hier heb je mijn laatste geld. Ik geef het je. Maar beloof me dat je ermee naar school zal gaan.? Yuvonda steekt het geld weg en belooft het. Ze zegt dat ze kwaad is op het leven omdat er altijd rekeningen te betalen zijn. ?We hebben jaren in het welfare-programma gezeten. Maar je wordt steeds meer beknot. Het leven in Amerika is hier niet prettig voor ons zwarten. Mensen stoppen hun geld liever in het bouwen van gevangenissen om de zwarten in op te sluiten dan in projecten waar aan onze toekomst gedacht wordt.?

Hoe is het in hun leven gegaan ? De familie van Malumba werd uit elkaar getrokken. De zes kinderen werden verdeeld over pleeggezinnen en weeshuizen. ?Onze moeder heeft zich doodgedronken?, zegt Malumba. ?Weet je nog, Malumba,? vraagt Leon, ?dat we samen moeder bezochten ? Het was de laatste keer dat ik haar zag. Ik zal nooit vergeten dat ik van haar de kippenbilletjes tot aan het been moest oppeuzelen. Dat is de laatste herinnering die ik van haar heb.? ?Op de begrafenis van moeder heb ik jouw vader in zijn gezicht geslagen?, zegt Malumba.

?Ik ben trots op mijn broer?, zegt Leon. ?Hij is nu een Europees acteur. Ik heb de affiches van Stan meegenomen naar mijn werk. Ik heb de flyers uitgedeeld. Zelfs aan mijn baas heb ik er eentje gegeven.?

?Kom je naar de voorstelling kijken om je broer te zien acteren ?? vraag ik. ?Morgen misschien?, zegt Leon. ?Maar dan neem ik jou mee naar het echte theater in Oakland : de side shows. Je ziet er mooie auto’s rondrijden. Mensen op straathoeken op zoek naar dope en spelletjes met de politie.? De volgende dag is hij er niet.

G eorge Jackson is in 1960 een zwarte jongen van 18. Hij wordt beschuldigd van een overval op een benzinestation in L.A. waarvan de buit 70 dollar bedroeg. Zijn straf is van onbepaalde duur. Van een jaar tot levenslang. Jackson zal meer dan tien jaar in de gevangenis doorbrengen. Tot aan zijn dood. Hij zit in de befaamde San Quentin-gevangenis en wordt later overgeplaatst naar San Quentin. Meer dan zeven jaar leeft hij in afzondering. Hij ontpopt zich tot één van de belangrijkste zwarte revolutionaire denkers en schrijvers. In 1971 sterft hij. Hij wordt in de gevangenis neergeschoten. Zowel zijn eerste boek Soledad Brother, dat de brieven bevat die hij tussen 1964 en 1970 schreef, als zijn tweede Blood in My Eye was voor theatergroep Stan het uitgangspunt voor One 2 Life.

De voorstelling is een soort vervolg op Het is nieuwe maan en het wordt aanzienlijk frisser uit 1991. Nieuwe maan had de Golfoorlog en het buitenlandse politieke beleid van westerse landen als thema. One 2 Life gaat over interne repressie, het strafrechtsysteem in de Verenigde Staten, de explosieve situatie in de Amerikaanse gevangenissen, de behandeling van vluchtelingen, en de zelfingenomen houding van Amerika en Europa.

Naast fragmenten uit de brieven van George Jackson, behoren ook teksten van Thomas Bernhard, Albert Camus, de Black Panthers-beweging en Lumumba tot het werkmateriaal, net als rap, muziek- en tekstsamples.

Samen met Frank Vercruyssen en Willy Thomas die in Nieuwe maan op de scène stonden, acteert Malumba, de zwarte Amerikaanse acteur die in Oakland opgroeide en die nu in Nederland woont.

E gypt Arts Center. Het theater van East Oakland waar de premièredagen van One 2 Life plaatsvinden, ligt in het hartje van de zwarte buurt. De sfeer buiten is beduimeld. Binnen wordt al het mogelijke gedaan om mensen bewust te maken. Minni is de verantwoordelijke van het theater. ?Het is zo belangrijk om dit stuk hier in Oakland te spelen. Dit is niet alleen de bakermat van de Zwarte-Pantersbeweging, het is ook een gediscrimineerd stukje stad. We willen hier een cultureel leven uitbouwen. Het is onze taak de mensen hun geschiedenis terug te geven. Niemand kent hier Jackson nog. Het is belangrijk dat een Europese groep dit theaterstuk brengt. Wij kunnen ons niet veroorloven om zo’n gevoelig politiek thema ter sprake te brengen. Zeker niet op het toneel. Het is ook voor de mensen hier goed dat ze zien dat blanke Europeanen sympathie voor hen hebben. East Oakland komt alleen maar in negatieve zin ter sprake in de Amerikaanse pers : als er rellen uitbreken. Ze noemen het een getto waar de criminaliteit erg hoog is. Maar er is in dit gebied nooit geld gestopt. Dat heeft het gevoel van eigenwaarde van de mensen doen dalen. Theater op deze plek is een manier om mensen samen te brengen.?

Frank Vercruyssen, Willy Thomas, Malumba, Jolente De Keersmaeker, Eefke Saris en Thomas Walgrave, de vijf van Stan, hebben in San Francisco maandenlang archieven uitgeplozen, mensen geïnterviewd en contacten gelegd met groepen uit de zwarte gemeenschap. One 2 Life (de titel verwijst naar de straf die Jackson kreeg : van een jaar tot levenslang) is meer dan een stuk over Jackson. Er wordt ook een verband gelegd met Mumia Abu-Jamal en de Zapatisten.

Frank Vercruyssen : ?Ik denk al lang na over het onrechtvaardigheidsgevoel en politiek. Groeperingen als Black Panthers en de Zapatisten vind ik fantastisch. Het heeft niets meer te maken met schoolboekmarxisme, maar met een instinctieve razernij die mensen in gang zet. Jaren geleden raadde een vriend me het boek Soledad Brother van Jackson aan. Ik vond het een prachtige basis voor een voorstelling. Deze voorstelling dweept niet met zwarten. Het is niet een free Willy-gedachte, maar een metafoor voor hoe wij in elkaar zitten. Ik ben opgegroeid met reggae. Ik presenteer een hip-hopprogramma op Radio Centraal. Die zwarte muziek en die boodschappen die ze uitstuurt zit in mijn hoofd. Ik doe niet mee aan het wegmoffelen van de kwalijke kanten van onze maatschappij. Ik wil een horzel zijn. Ik zie het als een functie van het theater om politieke vragen te stellen en mensen stof te geven tot nadenken.?

Willy Thomas : ?Dit stuk gaat voor mij over ontevredenheid en de persoonlijke worsteling die je daarmee voert. Het gaat ook over de moeilijkheden die een mens onderweg tegenkomt. Hoe meer je jezelf toelaat bewust te worden van bepaalde dingen, hoe kleiner de cirkel rond jezelf wordt, omdat een mens dan ook zijn eigen leven in vraag moet beginnen stellen. Voor mij is dit de andere kant van theater, de andere kant van de toneelspelerszelfgenoegzaamheid. Ik zou niet meer in deze wereld passen als theater een eiland werd. De grens tussen wie ik ben en wat ik doe moet er voor mij niet zijn. Iets in mij wil dat ik heel essentiële dingen op het toneel kan zeggen, dat ik bij mensen kan binnendringen. Het aangename aan deze voorstelling hier is dat het zo’n ongelooflijk warm gevoel achterlaat. Ook al zitten er maar dertig mensen in de zaal, toch heb ik niet het idee dat we een slag verloren hebben. We kwamen in Oakland aan als absolute aliens. Maar wij hebben bij de plaatselijke bevolking geen enkele vorm van cynisme ervaren. Ik herinner me het moment waarop we een brief kregen van Abu-Jamal die we in het programmaboekje afdrukten. Dat was erg emotioneel. Het straalde allemaal zo’n vertrouwen uit.?

?Het is zo goed dat we die voorstelling hier gemaakt hebben?, zegt Jolente De Keersmaeker. ?Zo weten we verdorie waarover we aan het praten zijn. Het is vreemd om te merken hoe de gevoelens die Jackson 25 jaar geleden beschreven heeft, hier vandaag nog zo prominent aanwezig zijn.?

Wat heeft Malumba gemeen met Jackson ? ?Als ik die fragmenten uit zijn brieven voorlees, dan voel ik in mij die woede van het verdrukt zijn, het opgesloten zitten in je zwart-zijn. Ik voel een grote sympathie voor mensen als Jackson of Malcolm X. Ik keek vaak naar hen op. Ze zijn een positieve kracht voor me geweest, ze lieten het besef groeien dat iedereen recht op vrijheid heeft. Ik voel het nu ik hier terug ben. De zwarte beweging is dood. De mensen krijgen geen informatie meer.?

?Het is belangrijk dat we hier zijn met Malumba, die in Oakland opgroeide?, zeggen de mensen van Stan. ?Hij geeft ons die andere blik op de werkelijkheid.?

?Het is de eerste keer in tien jaar tijd dat ik hier terugkom?, zegt Malumba. ?De mensen zien mij, een zwarte, met de anderen, blank, op straat. Ik denk dat we zo alleen al een belangrijk signaal uitsturen. Mijn familie beschouwt me als een militant voor de zwarten. Ik kan hen tonen dat je vertrouwen kan hebben in blanken.?

?Het is ook een vreemd gevoel. Toen ik hier tijdens de première op de scène stond, herinnerde ik me plots hoe ik als kind mijn moeder dronken in de goot vond. Het was maar enkele huizenblokken van dit theater vandaan. Onze moeder vocht voor ons. Drank was uiteindelijk de enige redding die ze had toen een blanke vrouw onze familie uit elkaar scheurde. Ik geloof nog steeds dat het het verschrikkelijke racistische systeem was dat haar verwoest heeft.?

Boven de tafel hangt een portret van het Laatste Avondmaal. Malumba’s zus Rhonda is samen met haar man Anthony verhuisd, weg uit Oakland. Ze zijn gelukkig nu. Zij gebruikt al jaren geen crack meer, hij geen alcohol. Anthony : ?Ik ben verschillende keren in de gevangenis beland. Het was niet makkelijk om uit die vicieuze cirkel te geraken. En toch is het me gelukt. Ik heb me in het leven een doel voor ogen weten te stellen : gewoon wat gelukkig zijn.? Ze maken zich klaar om naar de voorstelling van Stan te gaan kijken. Rhonda wil haar broer zien. Ze maken zich mooi. Plots ruikt het huis heerlijk naar haarlak. De kinderen krijgen feestelijke kleren aan en strikjes in hun haar. Rhonda en Anthony hebben gevochten voor dit bestaan. Ze leefden jaren als bedelaars in een park in Berkeley. ?Vier jaar lang waren we landlopers. Tot we voelden : we moeten uit de modder komen. We worden ziek van dit leven.? Rhonda kwam in een soort transithouse terecht. Haar dochter werd in een pleeggezin ondergebracht. ?Het was verschrikkelijk?, zegt ze. ?Ik zag pas laat in dat ik weer in iets moest geloven. Ik moest iets vinden waar ik kracht uit kon putten. Voor mij was dat godsdienst.?

Ze wilde wegblijven uit Oakland. ?Oakland is een hel. Drugs en alcohol. Ze hebben er een getto van gemaakt. We hebben onszelf uit dat hol moeten slepen. Niemand anders kan het voor je doen. Ze kunnen je de middelen wel geven maar jij moet het voetwerk doen. Dat is voor mij de echte revolutie.? George Jackson kenden ze niet. ?Maar toen de mensen van Stan over hem vertelden, dacht ik : oh, maar dat is onze geschiedenis. Waarom heeft niemand ons daar ooit iets over verteld ??

Ze heeft haar broer al die jaren gemist, zegt ze. ?Het is hetzelfde bloed dat in ons stroomt. Ook al is hij ver weg in Europa, toch belt hij ons vaak om te kijken hoe het met ons gaat.? We zitten in de theaterzaal te wachten op de voorstelling die gaat beginnen. ?De laatste keer dat ik hem zag, speelde hij een held. Ik heb de hele tijd zitten wenen.?

MANY PEOPLE SAY IT’S INSANE TO RESIST THE SYSTEM BUT ACTUALLY IT’S INSANE NOT TO RESIST. Het opschrift van de sticker hangt duidelijk zichtbaar tegen de rug van Kiilu’s rolwagentje. Het is een strijdleuze van de zwarte journalist Mumia Abu-Jamal, die door een overwegend blanke jury ter dood veroordeeld werd wegens vermeende moord op een blanke politieman. Zijn zaak is een politiek proces geworden. Net als Kiilu Nyasha was Jamal lid van de Zwarte-Panterbeweging. Nyasha woont in hartje Chinatown, San Francisco. Zij kwam met de Black Panthers in contact toen ze in New Haven werkte in een kansarmoedeprogramma. Later ging ze werken voor het advocatenkantoor dat befaamde leden van Black Panthers verdedigde. ?Ik zit nu al dertig jaar in de strijd voor zwart Amerika?, zegt ze. ?De meeste Black Panthers waren jonge kinderen. Ik behoorde met mijn dertig al tot de oudere garde.?

Ze werd verliefd op George Jackson. ?Ik las zijn boek Soledad Brother en was er heel erg van onder de indruk. Maar ik had ook kritiek. Ik schreef hem een lange brief in de gevangenis met mijn opmerkingen. Het was alsof ik naar een beroemdheid schreef. Misschien was hij dat ook in die tijd. Zijn boek was een bestseller. Hij leefde in de geest van de mensen. Tot mijn grote verbazing gaf hij me bijna onmiddellijk antwoord. Hij schreef een lange brief in potlood. Al zijn brieven waren in potlood geschreven. Hij vroeg me om naar San Francisco te komen. Ik deed dat.? Ze zag Jackson voor het eerst toen hij moest terechtstaan in een rechtszaal. ?Hij stond voor me. Hij was een mooie man. Hij draaide langzaam zijn hoofd om en keek mij in de ogen. Mijn god, ik was verloren.? Ze bleven elkaar brieven sturen. Soms drie per week. Hij vroeg haar hem mee te helpen bij zijn ontsnappingspoging uit de gevangenis. Een maand later was hij dood. ?Toen ik het nieuws vernam, verging mijn wereld. Hij leeft nog altijd voort in mij. George zei me dat het beter was om mensen te verliezen dan principes te verliezen. Ik geloof hem. Als je aan je eigen wetten vasthoudt, krijg je veel meer respect dan als je alles doet om maar in de omgeving te blijven van bepaalde mensen.? Kiilu kijkt enkele uren later ademloos naar de voorstelling. Ze zegt : ?Dit is fantastisch. Het is schitterend dat mensen uit België zoiets maken. Die jonge mannen hebben zoveel gemeen met George. Malumba zijn kracht. Frank zijn vuur voor de zaak. Ik heb een beetje George teruggezien.?

Tg Stan speelt ?One 2 Life? (in het Engels) in de Kaaitheaterstudio’s (O.L.-Vrouw van Vaakstraat 81, 1000 Brussel) op 20, 21 en 23 november, telkens om 20.30 u. Het Kaaitheater brengt in de reeks ?Studiowerk? de Belgische première van de voorstelling, die later in ons land en Europa op tournee zal gaan. Tickets : 400 fr. (250 fr. voor -26, 60+, werklozen en mindervaliden). Reserveringen en info : (02) 201.59.59.

Frank Vercruyssen (links) : Ik denk al lang na over het onrechtvaardigheidsgevoel en politiek. Groeperingen als Black Panthers en de Zapatisten vind ik fantastisch. Het heeft niets meer te maken met schoolboekmarxisme, maar met een instinctieve razernij d

Malumba : Als ik fragmenten uit Jacksons brieven voorlees, voel ik in mij die woede van het verdrukt zijn, het opgesloten zitten in mijn zwart-zijn.

De vijf van Stan (op de achtergrond) : Malumba groeide op in Oakland. Hij geeft ons die andere blik op de werkelijkheid. Vooraan : Minni, Kiilu en Malumba.

Op deze persen werd het programmaboekje gedrukt.

Minni, verantwoordelijke van het theater van East Oakland : Het is belangrijk dat een Europese groep dit theaterstuk brengt. Het is ook voor de mensen hier goed dat ze zien dat blanken sympathie voor hen hebben.