Ieders Venetië is anders

Er zijn duizend-en-een manieren om Venetië te ontdekken. Greet Van Thienen probeerde een maand lang uit hoe het voelt om Venetiaan te zijn. Haar simpele plan: elke dag iets ontdekken en wakker worden met klokgelui en de geur van espresso.

Ik heb mijn intrek genomen op een tweede etage in de Castellowijk en kijk uit op een licht verwilderde binnentuin, op de halfgesloten luiken van de appartementen tegenover het onze en op de over elkaar heen lopende wasdraden die tussen de muren gespannen zijn. Als het begint te regenen klinkt het krrrrr krrrr van het inhalen van de touwen; als de zon terug is, volgt de omgekeerde beweging. Het vergt wat oefening om zonder ongelukken de lakens op te hangen.

In het tuintje staat een vijgenboompje met nog groene vruchten en een roodbloeiende oleander. Tegenover mijn raam zie ik tot ’s avonds laat een jongeman studeren aan zijn bureau en ik was al onvrijwillig getuige van een korte maar hevige ruzie tussen man en vrouw. Ergens klinkt een geweldige lachbui, ik hoor het dagelijkse gekletter van kookpannen en af en toe het getoet van een boot die vertrekt vanaf de kade, zodat ik me weer realiseer dat ik echt in Venetië ben.

Links van de smalle steeg waar ik woon, ligt het Arsenale. Het hoekje om en een brugje over en daar bots je op die eeuwenoude muren. Er werkten ooit zestigduizend mensen en elke dag werd er een schip gebouwd. In het volgende steegje is er een communistencafé met – gek genoeg – een Mariakapel aan de gevel. Hier kan dat, schijnbare tegenstellingen verenigd, zoals een espresso met een schuimlaagje melk.

Zo kwam er op een dag een man in pak en das aanbellen: of ik me op het communistische krantje wou abonneren? Hij zei er welwillend bij: en als u niet genoeg Italiaans begrijpt, kunt u toch zeker naar de foto’s kijken?

Aan de andere kant van de calle liggen de Via Garibaldi en de Giardini Biennale, waar om de twee jaar de internationale kunsttentoonstelling wordt gehouden. Aan het kanaal van Santa Anna ligt elke ochtend een groenteboot met verse waar van het tuineiland Sant Erasmo. Er is in de straat een bakker-cum-wijnwinkel, een kaashandel en een warenhuisje.

En niet te vergeten: Bar Mio voor de avondlijke Spritz, een feloranje aperitief dat bestaat uit witte wijn, een flinke scheut campari en spuitwater, even verslavend als Venetië zelf, maar veel gevaarlijker.

Fata morgana

Als ik ’s morgens de Via Garibaldi – die aan de oever van het brede Canale di San Marco begint – indraai, wordt het zicht helemaal ingenomen door een voorbijvarend cruiseschip. Ik zie wel duizend passagiers op het dek en hoor een metalige stem in vijf talen afroepen dat ze Venetië uitwuiven en dat zo dadelijk de lunch zal worden opgediend. De brede schoorsteen van het schip verdwijnt achter het hoekhuis van de Via Garibaldi. Drijvende buildings zijn het, die dat kwetsbare geheel dat de oude dogestad is, beetje bij beetje aantasten. Bovendien gaan de inkomsten van de vele cruiseschepen naar de havenautoriteiten en niet naar het gemeentebestuur.

Hoe lang heeft Venetië nog? Er is veel kritiek op het peperdure Mosesproject dat het zeewater zou moeten tegenhouden en maar liefst 3,4 miljard euro kost, waardoor alle andere overheidssubsidies geschrapt werden. De stad voerde dan maar een toeristentaks in om de geërodeerde gevels te kunnen restaureren. Ook hier slaat de crisis toe, al zou je dat niet zeggen op zo’n betoverend mooie dag, als de waterschittering en de kerk van San Giorgio Maggiore een veranderlijke fata morgana lijken.

Gids Mariagrazia groeide op in een oude wijk bij het station en richtte een vereniging op die bezoekers meeneemt langs de verborgen tuinen van Venetië. “Als meisje vond ik het leuk als er hoog water was, dan trok ik mijn rubberlaarzen aan en trok langs de overstroomde straatjes naar de winkel om inkopen te doen voor moeder. Vroeger was hier een bakker en daar een kruidenier. Nu alleen nog souvenirwinkels.”

Ondanks de gedaanteveranderingen is Mariagrazia nog steeds verslingerd aan haar thuisstad, de interesse houdt nooit op. “Venetië beweegt altijd, dat heb ik pas onlangs ontdekt”, zegt ze. “Wij voelen dat niet meer, maar de lichte bewegingen die door eb en vloed bepaald worden, dicteren ons evenwicht. Dat heb ik gemerkt toen ik contessa B. ging bezoeken in haar palazzo aan het Canal Grande. Zij heeft een vitrinekast vol antiek Chinees porselein en enkele ragfijne bordjes in die kast trilden voortdurend. Merkwaardig, dacht ik, maar de volgende keer trilden die borden wéér. Dus onze ondergrond beweegt en wij passen ons aan zonder het te beseffen.” Venetië als drijvend paradijs.

Een groentetuin in Venetië

Ik heb A Garden in Venice gelezen van Frederic Eden, een excentrieke Brit die eind negentiende eeuw, op de zoutige ondergrond van Giudecca, per se een Engelse tuin wou aanleggen. Iedereen zei dat hij gek was, maar het lukte hem toch een park te maken met wijngaarden, pergola’s en massa’s lelies en rozen. Ze hielden zelfs koeien, om verse melk te kunnen geven bij de containers thee die al die lady’s van de Britse club bij hen kwamen drinken.

Lady Layard schrijft op 20 mei 1909 : “We gingen allemaal naar Edens tuin die er prachtig uitzag met de rozen in volle bloei.” Grootheden als Maeterlinck, Proust en Rilke hebben er ooit over de schelpenpaden gelopen. Op een kaart van Venetië heb ik een groene vlek gevonden die Eden Garden moet zijn. Na wat speurwerk kom ik uit bij het afgesloten brugje aan de Rio della Croce die naar de villa Eden leidt. De Oostenrijkse kunstenaar Hundertwasser was de laatste bewoner, maar sinds zijn dood mag niemand er nog in. Het lijkt wel het met struikgewas omgeven kasteel van Doornroosje.

Om de hoek bel ik aan bij het klooster van de Redentorekerk. Ik heb ergens een foto van de prachtige moestuin van de broeders gezien. Een groentetuin in Venetië, het leek me al even onwaarschijnlijk als Eden Garden. Een oudemannenstem roept me door de intercom toe dat ik moet wachten aan het Mariabeeld.

Gastenbroeder Fra Agostino is de vriendelijkheid zelve, hij leidt me door de groentetuin en boomgaard, langs rozenstruiken en door het atelier van de stokoude Gabriele Archangelo. “De jonge paters zitten liever aan hun computer dan in de tuin”, schokschoudert Agosto.

“Vroeger hadden we ook konijnen en varkens, maar niemand heeft nog de tijd om ervoor te zorgen, daarom hebben we ook de wijnranken weggehaald.” De meeste jongere broeders studeren hier theologie, net als Agosto. “Ik werk wél graag in de tuin en ik bak soms pizza voor de hele groep”, lacht hij.

We bewonderen het uitzicht op de lagune. Ik krijg espresso uit een automaat – “nieuw ! En makkelijk hè ?” – en een rozerode roos, die hij al neuriënd voor me heeft uitgezocht. Hij laat me trots de honderdvijftig jaar oude boot zien waarmee de paters onlangs deelnamen aan een roeiwedstrijd. Ze trokken pas één kilometer voor aankomst hun bruine pij over hun sportkleren aan.

Eiland van ellende en hoop

De lagune van Venetië is bezaaid met eilandjes, van begrafeniseiland San Michele tot Torcello. San Servolo ligt op nauwelijks een halfuurtje met de boot. Na de val van de Venetiaanse republiek in 1797 deed het eiland dienst voor de opvang van krankzinnigen. Ze hadden er alles: drukkerij, schoenmakerij, zelfs een pastafabriekje.

Nu huist er een afdeling van de universiteit en een museum ter herinnering aan de vele mensen die hier passeerden. Zoals San Servolo’s beruchtste patiënt, Matteo Lovat, die er terechtkwam nadat hij erin geslaagd was zichzelf te kruisigen, in een poging om de wereld van de ondergang te redden.

De jonge gidse vertelt me dat de stoornis van veel patiënten in de negentiende eeuw een gevolg was van armoede en het beperkte dieet van die tijd. De ziekte heette pellagra en tastte na de huid de hersenen aan. Foto’s voor en na laten soms een echte gedaanteverwisseling zien: mensen die duidelijk ondervoed en buiten zinnen waren, verlieten weldoorvoed en ‘normaal’ het eiland.

En in de antieke apotheek werd ooit teriaca bereid, een typisch Venetiaans middel tegen vergiftiging en duizend-en-een aandoeningen. Het bevatte maar liefst vijftig à zestig ingrediënten, waaronder waterslang, opium en mummiepoeder. Elke apotheker had zijn eigen recept. Als je dat geneesmiddel al overleefde, was je beresterk vermoed ik. Het eiland San Servolo zal nooit meer zomaar een hompje aarde in de lagune zijn, wel een plek van ellende en hoop, zo vlakbij de wondere stad.

Walking eggs

Deze stad is voor zo veel mensen een nieuw begin geweest. Op een terras op de Campo Santo Stefano ontmoet ik de Belgische kunstenaar Koen Vanmechelen en Adriano Berengo, eigenaar van een glasblazerij op Murano. Toen Koen meer dan vijftien jaar geleden voor het eerst naar Venetië kwam, had hij het houten voorontwerp van Walking Egg, een groot en hol, glazen ei op smeedijzeren poten, in zijn koffer steken.

Toen hij het ei aan Adriano liet zien, werd deze wildenthousiast, hij zag het glazen eitje al in alle kleuren schitteren in de rekken van de Venetiaanse souvenirwinkels. Maar Koen hield vol: hij wilde een installatie van grote, fragiele Walking Eggs. Hij kreeg uiteindelijk de toestemming om te experimenteren met de ervaren glasblazers van Berengo.

En het lukte. Hoewel een van de glasmeesters nog altijd niet begrijpt waar Koen in godsnaam mee bezig is. “Onze eerste ontmoeting was een ramp !” roept Adriano uit. “Maar nu zie ik dat zijn werk over de kwetsbaarheid van het leven gaat. Koens Cosmopolitan Chicken Project zal ons nog ver brengen.” Dat zorgde er ook voor dat het bedrijf moderniseerde, weg van de glaskitsch. En Koen geeft toe dat de titel van zijn tentoonstelling op de Biënnale 2011, Nato a Venezia, ook slaat op zijn geboorte als kunstenaar toen. “Er is al zo veel dood in Venetië, waarom geen geboorte ?” Venetië trekt aan en stoot af volgens hem, “dit is een werkstad voor mij”.

We nemen een taxiboot naar Burano en laten al dat moois voorbijwaaien: palazzo’s, balkons, boogramen, meerpalen en vooral, het delicate evenwicht tussen water en steen dat Venetië is.

Magische plek

De allerlaatste avond wandel ik naar het plein aan de San Pietrokerk, aan het uiteinde van mijn wijk. Dit is de buitengrens van Venetië. Als je hier in het water springt, zou je met wat moeite naar het Lido kunnen zwemmen. Vanavond viert de parochie haar jaarlijkse volksfeest, wij vieren het einde van ons verblijf.

Grote eet- en drankkramen voor de kerk. Een plastieken fles landwijn en cake voor een habbekras. Het is bijna volle maan. De vele lampions die tussen de hoge bomen en de kerk hangen, dienen als dichtbije sterren. Oleanderstruiken bloeien voor de huizenrij die aan het Canale di San Pietro eindigt, tegenover de indrukwekkend dikke muren van het Arsenale. Dit is een van de vele magische plekken waar de geschiedenis voelbaar is.

Het is een lauwe avond na een warme dag, feestvierders komen en gaan in motorbootjes, koplampen verlichten het donkere, stille water. We zitten op de warme stenen die het kanaal afboorden, in het geroezemoes van de vele families die hier thuis horen. A casa. Thuis in Venetië.

Greet Van Thienen