In Cannes werd ze dit jaar gelauwerd met de Palm voor Beste Actrice, hoewel de filmopnamen voor Björk een catastrofe waren en de samenwerking met de regisseur zeer moeizaam verliep. Björk laat zich bijna nooit interviewen, dit is een zeldzame uitzondering.

De film waarnaar het meest werd uitkeken op het voorbije Festival van Cannes bleek uiteindelijk ook de meest succesvolle te zijn. Dancer in the Dark won de Gouden Palm en de hoofdrolspeelster van het deels gezongen melodrama, Björk, kreeg de Palm voor Beste Actrice.

Geïnspireerd op een sprookje dat het inwijdingstraject vertelt van een meisje dat heel alleen een mysterieus bos moet doorkruisen en daarbij alles opoffert wat ze bezit, had de film van Lars von Trier dan ook alles om Björk te behagen: het sprookje is het favoriete universum van de elfachtige zangeres, en de musical is een genre waaraan ze al eerder een ode had gebracht in de door Spike – Being John Malkovich – Jonze geregisseerde videoclip van haar song It’s oh so quiet. Bovendien moest de artistieke ontmoeting tussen de twee gelijkgestemde zielen wel iets heel bijzonders opleveren. Zowel de Deense regisseur als de IJslandse zangeres – die ook voor de filmmuziek tekent – laten zich in hun werk geen wetten voorschrijven. Om hun eigenzinnige wereld te creëren, gooien ze gewoon alle conventies overboord. Zelfs qua karakter lijken ze op elkaar. Ze komen in eerste instantie zachtaardig over, maar wees op je hoede: beiden hebben een sterke, ingehouden woede. Von Triers relaas van de Tsjechische immigrante Selma (Björk), die alleen haar blinde zoon kan redden door het offer van haar eigen leven te brengen, is inderdaad een bijzondere ervaring geworden die volledig beantwoordt aan de hooggespannen verwachtingen. Vooral Björk overtreft zichzelf. Haar meeslepende, onwerkelijke filmmuziek en haar ijle acteren maken Dancer in the Dark tot een aangrijpend melodrama dat zich onmogelijk laat naneuriën.

In schril contrast met het geslaagde resultaat staat de pijnlijke ontstaansgeschiedenis van von Triers nieuwste film. Zo windt de inmiddels 34-jarige Björk er geen doekjes om dat ze de opnamen voor Dancer in the Dark als een regelrechte catastrofe heeft ervaren en een uiterst moeizame relatie met haar regisseur onderhield, die ze, om de afstand tussen hen beiden te onderstrepen, consequent met voor- en achternaam Lars von Trier blijft noemen. “Allereerst omdat ik helemaal niet kan en wil acteren, in de zin van in de huid kruipen van een personage. Ik kan alleen maar één worden met m’n personage, en dat impliceert dat ik op genadeloze wijze met diens pijn en verdriet word geconfronteerd. Ik verzeker je dat dat een enorme last is. Ik speel puur op m’n instinct. Ik ken noch de taal noch de logica van een echte actrice. Regelmatig identificeerde ik me zozeer met Selma dat ik er letterlijk ziek van werd. Dan kon ik de druk niet langer aan, en moest ik me afzonderen om op de been te blijven. Bovendien ben ik bij het muziek maken gewend aan een intiem gezelschap. En filmen neemt zulke immense proporties aan. Je bent dag en nacht omringd door honderden mensen. Elke ochtend dat ik wakker werd, stonden ze daar weer, vlak voor m’n neus. Geloof het of niet, maar ik ben in wezen een heel introvert iemand. In de studio heb ik slechts één of twee personen om me heen, mensen die ik al lang ken en die ik volledig vertrouw. Ik voel me daar beschermd tegen de boze buitenwereld. Ook met clipregisseurs zoals Michel Gondry of Spike Jonze werk ik gewoonlijk op een kleine, intieme schaal. Op de set daarentegen was het een komen en gaan van mensen. Ik had er alle vertrouwen in dat ik voor Lars von Trier een soundtrack zou kunnen componeren, dat ik zijn verbeelding in muziek zou kunnen vertalen, maar ik wist ook dat ik niet voorbestemd was om de actrice te zijn.”

Waarom hebt u het dan toch gedaan?

Björk: Omdat Lars von Trier maar bleef aandringen. Ik had hem al talloze malen gewaarschuwd dat ik helemaal niets met acteren heb, dat ik geen enkele ambitie in die richting koester. Bovendien had ik het smerige gevoel dat ik ontrouw aan mijn muziek zou zijn, als ik de rol van Selma zou accepteren. Toen hij vervolgens dreigde de film op te geven, heb ik ten einde raad maar ‘ja’ gezegd omdat ik bang was het personage van Selma en haar muziek te verliezen. Ik was van haar gaan houden en had me voorgenomen om voor haar lot te vechten.

Waarom denkt u dat hij per se u voor de rol van Selma wilde?

Ik heb het hem niet durven vragen. Het is duidelijk dat hij iets in mij ziet dat ook in de rol is. Iets excentrieks. Er zijn nogal wat mensen in de omgeving van Selma die de spot met haar drijven, zoals ik ook als een buitenbeentje in de popwereld word gezien. Het schijnt dat je je op een bepaalde manier moet gedragen als je veel platen verkoopt. (pauzeert even) En aan die verwachting schijn ik niet te voldoen. Waarschijnlijk komt dat omdat ik me meer op m’n gemak voel in een song dan in het dagelijks leven. Zowel Selma als ik proberen aan de werkelijkheid te ontsnappen. We hebben een voorliefde voor de droomwereld. Ik voel me eigenlijk enkel veilig en beschut als ik muziek maak of zing. Ik ben vertrouwd met alle abstracties in de muziek, maar mensen kunnen me alleen al bang maken omdat ze zo onvoorspelbaar zijn.

Wat is het verschil tussen u en Selma?

Selma is wellicht een beetje naïever dan ik, omdat ze echt denkt dat het leven één lange musical kan zijn. Voor mij geldt dat niet meer.

Het is overigens waar dat er nogal wat satirische tv-programma’s en tijdschriften zijn die de spot met u drijven en u als een excentrieke sprookjesfiguur afschilderen.

(lacht) Ik weet het, en ik vind het niet erg als mensen om mij lachen. Als kind werd ik al als ‘anders’ beschouwd. Dat gaf me, eerlijk gezegd, wel een goed gevoel. Ik heb de neiging mezelf te serieus te nemen. Daarom vind ik die spot wel heilzaam; er gaat een soort therapeutische werking van uit.

Bent u ook zo gevoelig en egocentrisch als u in de pers wordt afgeschilderd?

(aarzelt) Ik weet het niet. Ik vraag me af hoe zulke meningen gaan circuleren, om vervolgens een eigen leven te gaan leiden. Hetzelfde geldt in feite voor mijn vermeende excentriciteit. Ik bedoel, wie is er nu wel normaal in deze wereld? Heb jij wel eens een normaal iemand ontmoet? Ik verzeker je dat er aan hen die ogenschijnlijk normaal zijn, altijd wel een steekje loszit.

Hoe kwam Lars von Trier eigenlijk op het idee om een beroep op u te doen?

Door de clip van It’s oh so quiet. (lacht) Hij zei dat hij gefascineerd werd door de malle smoelen die ik daarin trok. Het deed hem aan de vrije expressie van de freejazz denken. Zijn aanbod kwam op het juiste moment. Ik had al drie albums volgeschreven met m’n eigen zielenroerselen, en het leek me heerlijk in plaats daarvan over Selma te schrijven. Bovendien was ik emotioneel uitgeput door mijn jacht op het perfecte lied, en voelde ik de behoefte me weer op te laden door me in dienst te stellen van een ander.

De introspectie had lang genoeg geduurd?

Precies. Als je maar in jezelf blijft wroeten, beland je op gegeven moment op een dood spoor. Van nature ben ik helemaal niet zo’n solitair iemand. Uiteindelijk heb ik van de 34 jaren dat ik leef meer tijd doorgebracht met de muziek van anderen dan met die van mezelf. Aan het schrijven van deze filmmuziek heb ik een heel goede herinnering. Deed me in zekere zin aan de tijd met The Sugarcubes denken, omdat ik ook daar voortdurend op de ander gefocust was. Eerlijk gezegd, werk ik liever met anderen samen.

Voelde u het niet als een beperking dat u in dienst van een scenario moest schrijven?

Ik heb me bij het componeren geen moment beperkt gevoeld, ook al speelt de handeling zich af in de jaren ’60 en is de toon van de film heel nostalgisch. Ook al is Selma geobsedeerd door Hollywood-musicals en gebruik ik bij voorkeur technoritmes. Mijn muziek wordt verondersteld de fantasie van Selma te representeren. In de film is zij de enige die de muziek kan horen; alles speelt zich af in haar hoofd.

Hoe waren de reacties van Von Trier op uw muziek?

Omdat Lars von Trier nauwelijks verstand heeft van muziek, liet hij mij in het begin totaal vrij. Hij gaf me alleen een tekst van enkele regels. Hij noemde die ‘Het manifest van Selma’. Dat was zijn manier om mij te leiden. Zijn reacties op mijn composities waren heel wisselend. De song van de trein vond hij prachtig. Die kwam, zei hij, heel dicht bij de romantische benadering die hij voorstond. Andere stukken zag hij helemaal niet zitten en dat liet hij dan ook op een genadeloze wijze blijken. Eigenlijk ben ik ook over de muziek voortdurend in conflict geweest met Lars von Trier en heb ik me rot moeten vechten om m’n gelijk te krijgen.

Is hij niet zoals u een persoon die het conflict nodig heeft om optimaal te kunnen functioneren?

(na enig nadenken) Het is wel zo dat we voortdurend met elkaar overhoop lagen, omdat we beiden erg koppig zijn. De eerste song die ik voor de film had geschreven, wees hij af omdat hij vond dat ik er te weinig gevoel in had gestopt. Kun je nagaan, ik had die bijna huilend geschreven. Misschien willen we beiden naar perfectie streven.

Wat vindt u van het filmwerk van Lars von Trier?

Ik wist niet eens wie hij was totdat ik voor Dancer in the Dark gevraagd werd. Daarna heb ik Breaking the Waves gezien en die film vond ik fantastisch. Volgens mij is het een van de beste films die er in de afgelopen tien jaar gemaakt zijn.

Wat waardeert u zo in zijn films?

Dat hij zulke prachtige vrouwenrollen toont, vrouwen die zich opofferen uit liefde. En dat hij zo eerlijk en oprecht is in zijn films. Hij heeft de moed om anders te zijn en hij sluit geen compromissen als het op de emoties aankomt. Daar waar andere mensen hun meest extreme gevoelens onderdrukken, durft hij ze vrij te laten. Dat heeft iets magisch. Toen ik Breaking the Waves zag, kon ik van opwinding gewoon niet stilzitten. Ik liep maar over en weer in m’n kamer. Dat was me nooit eerder overkomen bij het kijken naar een film. Daarna voelde ik me even heel gelukkig, omdat ik eindelijk weer eens gewaar werd dat andere mensen even sterke emoties hebben als ik, dat ik daarin helemaal geen buitenbeentje ben. We zijn zo geneigd in deze wereld om onze gevoelens te verbergen.

Welke gevoelens verbergt u?

Ik heb het geluk dat ik nog heel wat vrienden uit m’n tienertijd heb, tegenover wie ik me emotioneel helemaal kan blootgeven. Maar wanneer ik met vreemden werk, dan heb ik de neiging mijn gevoelens te verbergen. Maar geldt dat niet voor iedereen, onafhankelijk van wat je doet? Op je werk ben je nooit helemaal jezelf. Alleen popsterren worden verondersteld zichzelf te zijn op hun werk. Belachelijk, niet?

Bent u een liefhebber van musicals?

Als kind heb ik uiteraard The Sound of Music en Oliver Twist gezien, maar dat is dan ook alles. Wij gingen thuis hoogstens 3 of 4 keer per jaar naar de bioscoop, meestal om een Peter Sellars– of Disney-film te bekijken. De muziek was thuis zo overweldigend aanwezig dat er voor andere dingen nauwelijks ruimte overbleef. Op late leeftijd ben ik me pas voor films gaan interesseren en nu ben ik met een soort inhaalrace bezig. Ik heb me voor deze film heel goed moeten documenteren. De musicals waar Selma van houdt, kende ik niet eens. Lars von Trier heeft me ook de musicals laten zien waarmee mijn tegenspeelster Catherine Deneuve in de jaren ’60 geschiedenis heeft gemaakt. Van zowel Les parapluies de Cherbourg als Les Demoiselles de Rochefort was ik diep onder de indruk.

En filmmuziek? Voelt u zich daartoe aangetrokken?

Als ik me als kind niet goed voelde, droomde ik vaak dat ik met een lepeltje op de tafel sloeg, waarna iedereen plotseling begon te dansen en te zingen. Ik vond de muziek die ik met dat lepeltje maakte veel mooier en echter dan al die gladde strijkerspartijen waarmee zoveel soundtracks volgeplamuurd zijn. In mijn droom kon iedereen betoverd worden, niet alleen de sterren op het witte doek. Daarom was ik niet echt geïnteresseerd in filmmuziek. Je ziet er ook zo weinig samenwerking, alsof de componist de regisseur nooit ontmoet heeft. Van een echte chemie is veel te weinig sprake. Vanaf het moment dat ik m’n jawoord gaf aan Lars von Trier heb ik me helemaal gegeven, omdat ik wist dat dit de enige musical zou zijn die ik ooit zou componeren.

Beschouwt u de muziek van ‘Dancer in the Dark’ als uw vierde album of is het meer een tussendoortje?

Geen van beide. Ze staat volledig op zichzelf. Maar ik verzeker je dat ik er harder aan gewerkt heb dan aan m’n drie soloalbums. Ze heeft me drie jaar van m’n leven gekost en ik ben er reuzetrots op. Maar het is een plaat van Selma; ze behoort niet tot het universum van Björk.

Om nog even op acteren terug te komen. Als ik u in videoclips bezig zie, ben ik geneigd te denken dat u er vreselijk van geniet.

Wat ik in m’n clips doe, is geen acteren. Ik ben mijn songs, en in die zin zijn de video’s een soort verlengstuk van mijn muziek. Haal je daar de muziek weg, dan ben ik totaal verloren. Dat geldt ook voor het dansen. Alles wat betrekking heeft op muziek of dans beschouw ik als een genot. Pas als ik moet gaan praten, wordt het een verschrikking. Ook in het dagelijks leven heb ik soms moeite om met woorden te communiceren. Ik zou de mensen veel beter begrijpen als zij zich met muziek in plaats van met woorden zouden uitdrukken.

Wat hebt u geleerd van de drie jaar dat u bij ‘Dancer in the Dark’ betrokken was?

Dat ik, hoe dan ook, trouw moet blijven aan de muziek. Ik beschouw het als een geschenk van de hemel dat ik daarmee m’n brood kan verdienen en betekenis aan m’n leven geven. Ik heb daarom de plicht om loyaal te zijn ten aanzien van m’n muziek en niet meer zo te flirten met andere activiteiten. In de afgelopen drie jaar heb ik ook enorm veel geleerd over de ambachtelijke kant van de muziek. In plaats van alleen maar een zangeres te zijn die een prooi van fotografen is, ben ik in de studio, omringd door computers, lang bezig geweest met het verkennen van m’n vak. Geloof het of niet, maar ik kwam tot de slotsom dat ik eigenlijk niets wist en nog maar een beginneling was. Voor dat inzicht ben ik Lars von Trier dankbaar.

‘Dancer in the Dark’ komt op 11 oktober (onder voorbehoud) in de bioscoop.

Paul Hegeman/IFA