‘Red Light toont mensenhandel zoals hij is: de teloorgang van wat ons menselijk maakt, zowel bij dader als slachtoffer’

Hoe realistisch is de prijzenwinnende serie over mensenhandel en sekswerk ‘Red Light’? Rond die vraag schreef Klaus Vanhoutte, de directeur van het Antwerpse opvangcentrum voor slachtoffers van mensenhandel Payoke vzw.

Het fenomeen mensenhandel in beeld brengen zonder te vervallen in een stereotiep zwart-wit scenario is niet eenvoudig. De relatie die zich ontwikkelt tussen dader en slachtoffers, in het bijzonder bij seksuele uitbuiting, is vaak veel complexer dan de meesten onder ons kunnen vermoeden. Brute, gewelddadige onderdrukking doet zich zeker nog voor, maar vandaag gaan mensenhandelaars vaak veel geraffineerder te werk om slachtoffers aan zich te binden. Bovendien zijn slachtoffers van mensenhandel, zeker als ze al enige tijd in het circuit zitten, geen kneusjes. Het innerlijke spanningsveld dat hieruit voortvloeit toont zich per momenten heel mooi in de serie Red Light.

Er zijn geen ankers meer

Het is voor een buitenstaander niet altijd goed te begrijpen waarom sommige meisjes toch in de nabijheid van hun misbruiker blijven. Wanneer je echter na verloop van tijd zicht krijgt op de totaliteit van de dynamiek tussen dader en slachtoffer begin je het gedrag, hoe irrationeel dan ook, te begrijpen. Het is voor de slachtoffers een niet-aflatende evenwichtsoefening tussen angst en loyauteit, de zekerheid belogen te worden en de hoop om beloftes toch ooit ingevuld te zien, het vaak tomeloze geweld van een dader ten opzichte van hen en diezelfde dader die zich iets later als hun beschermer opwerpt ten opzichte van een klant die over de schreef gaat.

Het zal ongetwijfeld aan het talent van actrice Clarice van Houten te wijten zijn, maar in een aantal scenes zie je in de ogen van haar personage Silvia hoe angst, woede, kwetsbaarheid en kracht zich vermengen tot een tomeloze vertwijfeling. Op die momenten verliest zij elke verankering die haar leven nog zin of richting kan geven. Dát is de kern van mensenhandel. Als je iemand in een dergelijke toestand kan brengen en houden, dan heb je de volledige controle verworven.

Red Light toont mensenhandel zoals hij is: de teloorgang van wat ons menselijk maakt, zowel bij dader als slachtoffer.

De psychologische schade die is aangericht bij het slachtoffer is niet te overzien en helaas zelden helemaal te herstellen. Dagelijks worden wij bij Payoke met mensen geconfronteerd die alle innerlijke houvast verloren zijn. Vrouwen, mannen en minderjarigen die bij aanvang zo goed als geen kans maakten op een waardig leven en wiens kwetsbaarheid en wanhoop op afschuwelijke wijze werd misbruikt en uitgebuit.

Overleven

Het zal bij de meeste kijkers als schokkend worden ervaren dat Silvia zich probleemloos kan afwenden wanneer de nieuwe meisjes een groepsverkrachting moeten ondergaan. Meer zelfs, wat haar betreft lijkt er absoluut niks te gebeuren. Zij zet haar koptelefoon op om rustig van een streepje muziek te genieten. Op die momenten is ze een monster, een waardig medestander van haar pooier. Hoe kan zo iemand een slachtoffer zijn?

Je kan je echter afvragen hoe bewust ze haar eigen gedrag kiest en vooral waarom. Is ze een geboren psychopaat die over geen enkel empathisch vermogen beschikt of is haar hele lijf overgeschakeld naar een overlevingsmodus die het mogelijk maakt zich staande te houden in een situatie waarin zij zelf geen enkele controle heeft? Het is voor ons vrij gemakkelijk om haar gedrag te veroordelen en haar niet meer te zien als slachtoffer, ware het niet dat dit precies een van de symptomen van dit soort slachtofferschap is.

Wat is erger: het besef dat iemand jou bewust pijn heeft gedaan of het besef dat jij, ook al handelde je op dat moment uit zelfbehoud, iemand anders in een afschuwelijke situatie hebt geduwd? Een slachtoffer van mensenhandel ervaart vaak beide.

Wie in de klauwen van een mensenhandelaar terecht is gekomen, heeft weinig opties. Ofwel blijf je jouw lot ondergaan en heb je seks met tien tot vijftien klanten per dag of werk je twaalf tot veertien uur per dag in een illegaal naaiatelier, in de bouw, een carwash of een restaurant om tenslotte zowel fysiek als mentaal ten onder te gaan, ofwel zoek je een uitweg. De keuze ligt voor de hand. Je overlevingsdrang zal een uitweg zoeken. Op dat punt gekomen kan je proberen te ontsnappen (terwijl je heel goed weet dat de slaagkansen zeer gering zijn) of kan je binnen het netwerk proberen een positie te verwerven die alles leefbaarder maakt. Veel minderjarig meisjes die als slachtoffer van een tienerpooier bij ons terecht zijn gekomen, hebben op een bepaald moment andere meisjes gerekruteerd om hun eigen situatie te verbeteren, terwijl ze zeer goed wisten waar hun “vriendinnen” in terecht zouden komen. Alle moraliteit verdwijnt in het niets als je lichaam overschakelt naar “fight or flight”.

Om te overleven kan het lichaam perfect elk empathisch vermogen uitschakelen. Maar aangezien dit in het geval van slachtoffers van mensenhandel een overlevingsmechanisme is en geen aangeboren tekort, blijven ze niet vrij van schuldgevoel. Eens we hun situatie ietwat hebben kunnen normaliseren, keert ook dat terug. En wat is erger? Het besef dat iemand jou bewust pijn heeft gedaan of het besef dat jij, ook al handelde je op dat moment uit zelfbehoud, iemand anders in een afschuwelijke situatie hebt geduwd? Een slachtoffer van mensenhandel ervaart vaak beide. Een weinig benijdenswaardig ontwaken.

Niemand is te vertrouwen…

Na een inval van de politie in het Antwerpse bordeel dat centraal staat in Red Light worden zowel Silvia als de andere meisjes verhoord. Het spel wordt gespeeld en elkeen voegt zich in zijn rol. Uiteraard is Silvia vijandig, zelfs wanneer er haar via een getuigenbeschermingsprogramma een uitweg wordt aangeboden. Wat heeft “het systeem” tenslotte al voor haar gedaan?

Elk slachtoffer staat wantrouwig tegenover eender welke vorm van overheidsinstantie en al zeker tegenover de politie. Buitenlandse slachtoffers komen vaak uit streken waar corruptie welig tiert. Van jongs af aan hebben ze geleerd dat ze weinig goeds te verwachten hebben van politie of overheid. Van zodra ze in de netten van mensenhandelaars verstrikt zitten, wordt dat inherente wantrouwen nog versterkt, zodat de kans dat één van hen hulp zou zoeken drastisch verkleint. Met Belgische slachtoffers is het niet anders. De meesten zijn al meerdere keren gearresteerd, maar omdat de politiemensen hun gedrag niet altijd kunnen lezen, worden ze afgerekend op hun agressie, het schreeuwen, het schelden. Ze worden niet geloofd omdat hun gedrag niet strookt met hun verhaal of zijn al bij voorbaat veroordeeld omdat ze een paar weken voordien ook zijn opgepakt voor het één of ander. Dus, wat zou Silvia te verwachten hebben van de politie?

Maar er is meer. In het bijzonder slachtoffers van de loverboy methode zullen bij het eerste contact altijd ontkennen dat zij slachtoffer zijn van wat dan ook. Zelfs wanneer er voldoende bewijs op tafel ligt dat het wel zo is. Zoals ik al aanhaalde, de impact van de dader en het slachtofferschap valt niet te onderschatten. Je ziet in het pantser van Silvia wel kleine barstjes ontstaan, maar ze worden meteen de kop ingedrukt. Ze is een sekswerker en daar is niks mis mee. En ze heeft gelijk. Waarom zou ze iemand vertrouwen die haar werk abnormaal vind?

…en er zijn geen vrienden

Niet alleen het systeem is niet te vertrouwen volgens mensen in deze situatie, niemand is te vertrouwen. Iedereen die ze kennen is op de een of andere manier met het netwerk verbonden en elk van hen vecht voor zijn eigen overleving. De isolatie is compleet. Het is pas wanneer slachtoffers enige tijd in het opvanghuis verblijven dat ze terug, zij het met kleine stapjes, een normale vorm van sociale omgang aanleren.

Ook dat krijg je in de serie waarheidsgetrouw te zien. Wanneer de vriendin van Silvia het voorstel van de politie om haar te beschermen in ruil voor een getuigenis wil bespreken, is het effect voorspelbaar. Silvia kan zich niet voorstellen dat dit iets anders zou zijn dan een test. En het meisje die de toenadering zocht zal zich net zo goed wel twee keer bedenken voor ze terug iemand in vertrouwen neemt, want zij wordt publiekelijk gestraft. Het geweld dat eraan te pas komt, is trouwens niet gratuit. Het is een doelgerichte publieke correctie.

Red Light toont mensenhandel zoals hij is. Ambigu en vernietigend tot in de diepste geledingen van menselijke psyche. De finale teloorgang van wat ons menselijk maakt, zowel bij dader als slachtoffer.