Eenzaamheid bij (huis)dieren: ‘Een kat hecht meer waarde aan haar omgeving dan aan haar baasje’
Het is al meermaals aangetoond dat huisdieren mensen van hun eenzaamheid kunnen afhelpen, maar wat voor rol spelen wij in de eenzaamheid van onze huisdieren? Kennen ze überhaupt een gevoel zo complex als eenzaamheid en vooral: manifesteert zich dat wanneer wij er niet (voor hen) zijn?
Je kent het beeld: iemand komt thuis na een lange werkdag en de hond springt uitgelaten op, kwispelt, likt en blaft enthousiast. Hij is blij je (terug) te zien, maar was hij ook droef dat je weg was? Het is een vraag waar nog niet veel onderzoek naar gedaan werd. We kennen dieren maar al te graag menselijke eigenschappen en gevoelens toe, zonder dat het effectief bewezen is dat ze deze gevoelens ook ervaren. ‘De wetenschap verplicht me om te zeggen dat we onmogelijk kunnen weten of dieren eenzaam zijn, omdat eenzaamheid een gevoel is’, aldus Rudi D’Hooge, hoofd van het Laboratorium voor Biologische Psychologie van de K.U Leuven. ‘Wanneer we psychologisch onderzoek voeren bij dieren gaan we eigenlijk voorbij aan hun gevoelens en observeren we hun gedrag.’ Want, zo stelt D’Hooge, niet alle hersenen zijn in staat om (zulke complexe) emoties als eenzaamheid te manifesteren.
Dat wil echter niet zeggen dat dieren niet heftig kunnen reageren op het alleen zijn. ‘Sommige dieren zijn socialer en leven meer in groep dan anderen, maar er is geen enkele diersoort die nooit met een soortgenoot samenkomt, al was het maar om zich voort te planten. Zelfs de meest solitaire dieren hebben nood aan contact met anderen.’
Zelfs de meest solitaire dieren hebben nood aan contact met anderen
Het is dus vanzelfsprekend dat we het zielig vinden wanneer een olifant doelloos in zijn verblijf rondsjokt nadat alle dieren van zijn kudde overleden zijn, of wanneer een orka die weggerukt werd van zijn groep zijn hoofd kapotbeukt op de wand van zijn tank. Omdat het ook zielig ìs. ‘Het is daarom geen eenzaamheid zoals wij het ervaren, maar het zijn wel tekenen dat ze zich onwel of oncomfortabel voelen omdat ze alleen zijn’, zegt D’Hooge.
De meest eenzame walvis ter wereld
Het meest beroemde eenzame dier is vermoedelijk de walvis 52Hz, die ook wel ’the loneliest whale in the world’ genoemd wordt. Hij communiceert immers op een frequentie van 52 hertz, terwijl zijn soortgenoten op 47 hertz en lager zitten. Zijn kreet werd in 1989 voor het eerst opgepikt door William Watkins van het Woods Hole Oceanografisch Instituut die paringsgeluiden van mannelijke walvissen onderzocht. Sindsdien wordt zijn lokroep jaarlijks gevolgd door de Amerikaanse marine, maar om welke walvissoort het precies gaat, is onbekend. Ook hebben de onderzoekers hem nooit op beeld kunnen vastleggen. Wel is het zeker dat het om een walvis gaat en dat hij alleen is.
Sommigen houden van de romantiek in het verhaal en zeggen dat geen enkele soortgenoot hem kan horen, en dat hij gedoemd is om alleen te blijven. Anderen, zoals Christopher Willes Clark die hoofd is van Bioacoustics Research Program van de Cornell universiteit, reageren nuchterder. ‘Blue whales, fin whales and humpback whales: all these whales can hear this guy, they’re not deaf. He’s just odd’, aldus Clark aan BBC.
Er is nooit bewezen wat de walvis voelt, omdat het niet gemeten kon worden, maar biologisch onderzoek heeft wel al aangetoond dat walvissen sociale wezens zijn en met gemak duizenden kilometers afleggen om gezelschap te vinden en met anderen te communiceren. Dat 52hz hier niet in slaagt en toch blijft proberen is reden genoeg om hem ’the loneliest whale in the world’ te noemen.
The pit of despair
Eenzaamheid bij dieren werd al in de jaren zeventig onderzocht, toen de Amerikaanse psycholoog Harry Harlow klinische depressie bij dieren onder de loep nam. Zijn omstreden experiment bestond eruit om pasgeboren rhesusaapjes te scheiden van hun moeder, net nadat ze een band gevorm hadden. Sommige aapjes werden een week in isolatie gezet, anderen een aantal maanden en enkele aapjes zelfs een jaar.
Sociale wezens gaan kapot wanneer je hun sociale banden kapot maakt
Harlow en zijn collega’s zagen dat de aapjes al na enkele dagen niet meer rondliepen en ineengedoken in een hoekje zaten. Na een jaar bewogen de aapjes amper en waren ze niet in staat om seksueel contact te hebben of te spelen wanneer ze voor een dagelijks speeluurtje bij soortgenootjes geplaatst werden. Ze werden gepest. Twee aapjes weigerden zelfs te eten en stierven. Het experiment werd niet voor niets The Pit Of Despair genoemd. ‘Harlow blijft het nodig vinden om dieren te martelen om telkens opnieuw te bewijzen wat we al lang weten: sociale wezens gaan kapot wanneer je hun sociale banden kapot maakt’, luidde een kritiek.
Het is vanzelfsprekend dat isolement niet goed is voor dieren die gewend zijn in groep te leven, maar eenzaamheid is meer dan alleen zijn. Socioloog Jenny de Jong Gierveld omschreef eenzaamheid als het ervaren verschil tussen gewenste en aanwezige contacten. Dat wil zeggen dat je perfect comfortabel kan zijn met je alleen zijn (al heeft elk levend wezen dus af en toe nood aan contact), en tegelijk dat je eenzaam kan zijn ook al heb je veel contact met soortgenoten.
Dierlijke eenzaamheid
In 2014 werd eenzaamheid bij dieren voor het eerst onderzocht zonder de dieren in isolement te plaatsen. Dr John Capitanio observeerde het sociale gedrag van volwassen mannetjesmakaken in het California National Primate Research Center en zag drie verschillende patronen. Sommige apen gingen veel contact aan met andere mannetjes, volwassen vrouwtjes en jongere soortgenoten. Anderen zochten amper contact. Wat opvallend was bij deze ‘lowly social’ apen zoals ze genoemd werden, is dat sommigen onder hen best tevreden leken met hun leven – ze gingen gewoon hun gangetje zonder echt nieuwe relaties te proberen opbouwen- terwijl een ander deel van de apen wél problemen had met het gebrek aan sociaal contact. Ze benaderden vrouwtjes en jongere dieren en observeerden hen, liepen er voorbij en maakten veel lawaai, vermoedelijk om contact te kunnen leggen.
Het feit dat ze zich zo gedroegen bij vrouwtjesapen en jongere apen deed de onderzoekers vermoeden dat deze ‘lowly socials’ op zoek waren naar makkelijke sociale contacten, aangezien de relatie tussen twee volwassen mannetjesmakaken behoorlijk uitdagend kan zijn. Na anderhalf jaar bleken deze apen nog steeds inspanningen te doen om contact te leggen. Kortom: er waren apen die constant op zoek waren naar een betere sociale situatie voor zichzelf, maar daar niet in slaagden. Het is het dichtste dat wetenschappers al in de buurt zijn gekomen bij dierlijke eenzaamheid die niet door isolatie of het scheiden van een bestaande groep werd uitgelokt.
We vermoeden dat eenzaamheidsgevoelens bij mensen effectief nut hadden vroeger.
Evolutionair nut?
Onderzoek naar eenzaamheid bij dieren gebeurt overigens niet enkel vanuit het oogpunt van dierenwelzijn. Wanneer eenzaamheid ook bij dieren wordt waargenomen dan zou dat er wel eens op kunnen wijzen dat eenzaamheid een ontzettend oud en primair gevoel is, dat ooit evolutionaire doeleinden had. ‘We vermoeden dat eenzaamheidsgevoelens bij mensen effectief nut hadden vroeger, net zoals honger of pijn waarschuwingssignalen voor een lage bloedsuiker of een gevaarlijke situatie zijn die ons beschermen’, legt D’Hooge uit. Je zou logisch kunnen redeneren dat onze voorouders zich veiliger voelden wanneer ze in groep waren – om te jagen of om te slapen bijvoorbeeld- omdat ze zo vijanden makkelijker konden afweren. Vanuit dat instinct zijn we ongemakkelijk tot zelfs ongelukkig wanneer we ons vandaag (fysiek of mentaal) alleen voelen, omdat er niemand is die ons zou kunnen beschermen.
Zou het vanuit die wetenschappelijke overtuiging dan ook niet kunnen dat dieren zichzelf eenzaamheid aanleren? Dat dieren die al eeuwenlang vertrouwen op een sociale structuur om te voorzien in basisbehoeften als veiligheid en voedsel daardoor een mentaal mechanisme hebben geactiveerd dat gelijkaardig is aan onze eenzaamheid? Dat hangt volgens D’Hooge van het dier in kwestie af. ‘Eenzaamheid is een combinatie van aanleren en interpreteren. Die interpretatie zorgt er onder andere voor dat bepaalde gevoelens worden opgewekt die gepaard gaan met eenzaamheid. De hersenen van een vis zoals een zalm zijn echter zodanig primitief dat het niet waarschijnlijk is dat zijn hersenen gevoelens kunnen aansturen. Ze zullen dus wel aangeleerd hebben dat ze zich beter in groep verplaatsen omdat ze zo veiliger zijn voor roofdieren, maar het verlaten van een voor hen onveilige situatie -zoals alleen zijn- is bij vissen meer een stimulus-responsreactie. Bij dieren waarvan het zenuwstelsel en de hersenen meer ontwikkeld zijn, zoals bij bonobo’s en chimpansees, durf ik wel vermoeden dat het mogelijk is.’
Wat met huisdieren op vakantie?
Hoewel het dus niet waarschijnlijk is dat je huisdier zich zal wentelen in eenzame gevoelens wil dat niet zeggen dat je je geliefde viervoeter gerust alleen kan laten wanneer jij een weekendje naar zee of op vakantie vertrekt.
Honden zijn bijvoorbeeld echte groepsdieren die nood hebben aan veel sociaal contact, en die het dus minder goed kunnen verdragen wanneer ze voor een lange tijd alleen zijn. Speeltjes of meubilair stukbijten, het huis bevuilen, onophoudelijk blaffen tijdens je afwezigheid zijn allemaal signalen dat je hond zich niet goed voelt bij zijn isolement. Doorgaans wordt geadviseerd om je hond niet langer dan vier uur aan een stuk zonder contact met een mens of soortgenoot te laten. Door de week kan je dat oplossen met een hondenoppas of door een uur vroeger op te staan en een fikse wandeling met je viervoeter te maken zodat hij doorheen de dag kalmer en gelukkiger is, maar wat als je op vakantie gaat? De bekende Amerikaanse hondenfluisteraar Cesar Milan adviseert om een hond idealiter gewoon thuis te laten en een oppas te huren die de normale routine van je huisdier respecteert.
Katten worden verkeerdelijk gezien als solitaire dieren, maar dat zijn ze niet. Het zijn solitaire jagers.
Een hondenhotel kan een goede oplossing zijn als je hond het gewoon is om veel social contact te hebben (bijvoorbeeld omdat je vaak van thuis werkt of omdat hij dagelijks speelt met de honden van de buren) maar dan is het belangrijk dat je op voorhand goed onderzoekt of de uitbaters van het hotel op dezelfde manier omgaan met hun dieren als jij en of ze de dieren op een correcte manier aan elkaar introduceren. Wanneer je besluit je hond bij een vriend of familielid onder te brengen is het best dat de hond zijn nieuwe omgeving én zijn nieuwe alfa al op voorhand leert kennen en dat die persoon dezelfde energie heeft als je hond. Een jonge bordercollie die graag en veel gaat wandelen en spelen bij een ouder familielid zetten is geen goed idee, en wees dus ook bereid om bij te betalen voor een dog walker bij dat familielid. Het allerbelangrijkste advise is dat je hond bezig moet kunnen blijven. Wanneer een hond doorheen de dag voldoende mentaal en fysiek gestimuleerd wordt zal het hem minder opvallen dat zijn baasje er niet is of dat hij een nieuwe omgeving heeft.
Katten daarentegen worden doorgaans gezien als dieren die het wel op hun eentje kunnen redden, maar dat is niet helemaal waar, zegt kattenexpert Anneleen Bru van Felinova. ‘Katten worden verkeerdelijk gezien als solitaire dieren, maar dat zijn ze niet. Het zijn solitaire jagers. Dat wil zeggen dat ze het liefst alleen eten, slapen, drinken, achter een muis gaan, maar dat wil niet zeggen dat ze geen sterkere banden kunnen hebben met andere katten’, aldus Bru. Met Felinova organiseert ze opleidingen voor cat coaches en info-avonden voor (toekomstige) katteneigenaars die het dier beter willen leren begrijpen. ‘Wat met de kat als ik op vakantie ben’ is een vraag die ze heel vaak krijgt. ‘Dat antwoord hangt uiteraard van kat tot kat af, maar het belangrijkste advies dat ik kan geven is dat hun routine niet te veel mag verstoord zijn. Ze zijn daar ontzettend gevoelig aan.’
Het is dus belangrijk dat de persoon die op je kat zal letten het dier op dezelfde momenten voedert en even snel (of traag) de kattenkorrels vervangt. ‘Een kattenhotel zou ik alleen maar aanraden wanneer het écht niet anders kan, omdat heel wat katten daar echt niet goed op reageren’, weet Bru. Ze adviseert om goede research naar het hotel te verrichten. ‘In een goed kattenhotel kunnen de verschillende poezen elkaar niet zien, hebben ze voldoende ruimte om te spelen én om te schuilen en kunnen ze in de hoogte.’
Ook wanneer je je kat bij een vriend of familielid achterlaat zijn deze voorwaarden belangrijk. ‘Begin daar goed op tijd mee en laat de kat al eens kennismaken met de nieuwe omgeving. Doe dat geen week op voorhand, maar weken op voorhand.’ Verandering van omgeving zijn voor katten altijd bijzonder stresserend en veroorzaken vaak afwijkend gedrag zoals sproeien. ‘Een kat hecht meer waarde aan zijn omgeving dan aan zijn baasje’, lacht Bru. Vandaar dat de ideale situatie een catsitter is, iemand die aan huis komt en meer doet dan het eten en drinken verversen en de kattenbak schoonmaken. Laat die persoon ook echt contact leggen met je kat – ermee spelen, eventueel zelfs strelen en ertegen praten.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier