De wetten van Helmut Newton: wie was de omstreden en iconische fotograaf?

Helmut Newton was met voorsprong de meest invloedrijke en controversiële modefotograaf van de twintigste eeuw. De eerste retrospectieve van zijn werk in België toont meer dan driehonderd foto’s in Knokke-Heist. Wie was hij, en vanwaar zijn gedweep met sterke vrouwen, hotelkamers en slechte smaak?

WET 1: ELKE MEESTER HEEFT EEN VOORBEELD

Als zoon van een Joodse knopenfabrikant in Berlijn kende Helmut Newton de nazigruwel maar al te goed. Hij was een tiener toen zijn vader zijn fabriek verloor en raakte vervreemd van zijn ouders toen die na de Kristallnacht in 1938 naar Latijns-Amerika vluchtten. Bovendien overleefde ook zijn eerste leermeester, de Joodse fotografe Elsie Neuländer Simon, de concentratiekampen niet.

Zelf belandde Newton als achttienjarige in Singapore, waar hij aan de slag ging als fotojournalist en portretfotograaf. Toch bleven de esthetiek en propaganda van zijn jeugd hem beïnvloeden. Zo bewonderde hij Leni Riefenstahl, de fotografe en regisseuse van prenten als Triumph des Willens. Haar verheerlijking van het menselijke lichaam inspireerde hem mateloos. Die eindeloze reeks witte, blonde vrouwen met perfect gebeeldhouwde lichamen en een krachtige uitstraling in zijn oeuvre? “Hij fotografeerde vrouwen zoals Riefenstahl dat deed met mannen”, zei actrice Isabella Rossellini in 2018 in de documentaire Helmut Newton: The Bad and the Beautiful.

WET 2: MAAK DE DINGEN NIET INGEWIKKELDER DAN NODIG

Newton wist al vroeg wat zijn roeping was en schoot zijn eerste beelden op zijn twaalfde: plaatjes van de Funkturm en de metro in Berlijn, geschoten met een snapshotcamera die hij had gekocht van zijn zakgeld. De middelbare school maakte hij niet af.

De eenvoud op technisch vlak koesterde hij zijn leven lang. Een tas met twee camera’s, een handvol lenzen en een flash om vast te klippen, een assistent: meer kwam er niet aan te pas. Ook professionele belichting of nabewerking in de donkere kamer of op de computer waren uit den boze – Newton werkte met de lichtbronnen die voorhanden waren. Omwille van de langere sluitertijd moesten de modellen zo stil mogelijk staan, maar de fotograaf zelf voelde zich bevrijd: “De dingen zijn zo al ingewikkeld genoeg, ik wilde niet met techniek bezig zijn, maar met het model en de wereld rond haar.”

WET 3: FOTOGRAFIE IS 10 PROCENT INSPIRATIE EN 90 PROCENT MEUBELEN VERPLAATSEN

Newton zette vanaf de jaren zestig de verhalende modefotografie op de kaart – zijn quote hierboven vat zijn geënsceneerde aanpak goed samen. Een plaats delict, huiskamertaferelen, danseres Pina Bausch in de bek van een alligator of een vrouw die haar man op een slippertje betrapt: zijn suggestieve beelden voor onder meer de Franse en Britse Vogue en Elle lijken vaak op een filmstill waarbij je zelf het scenario mag schrijven. “Een vrouw brengt haar leven niet door voor een achtergrond van wit papier”, zei de fotograaf over zijn voorkeur voor hotelkamers, parkings en andere settings.

Newton verzamelde als tiener dan ook gretig nieuws- en paparazzifoto’s. Bovendien kreeg hij zijn eerste opdrachten van een Engelstalige krant in Singapore. Die laatste zette hem al na twee weken aan de deur – volgens Newton zelf omdat hij te traag was – maar de fotojournalistiek bleef zijn werk voeden. Net als de film noir, het genre waaraan hij de soms duistere sfeer van zijn foto’s ontleende. Zelf overleed hij in 2004, toen hij zijn winterverblijf op Sunset Boulevard in Los Angeles verliet en na een hartaanval tegen een muur botste – als in een film.

WET 4: DE PERFECTE MODEFOTO IS GEEN MODEFOTO

Na zijn verhuizing naar Londen in 1957 en Parijs elf maanden later nam zijn reputatie als modefotograaf een hoge vlucht. Toch interesseerden mode en kleding hem maar matig: liever gaf hij met zijn verhalen en fantasieën commentaar op de tijdgeest, waarbij hij meermaals de geldende waarden en normen tartte. Zelf beschreef hij de modefotografie als een sociaal tijdsdocument, iets dat – “toch in mijn beelden” – beschrijft hoe mensen leefden.

Seks en de combinatie met macht maakten dan ook vanzelfsprekend deel uit van zijn universum. Newton was de rebel die erotiek en taboes als fetisjisme en sadomasochisme naar het grote publiek bracht, en dus de geknipte modefotograaf voor de woelige jaren zestig en zeventig. Zijn vernieuwingsdrang sloot aan op die van jonge ontwerpers als Yves Saint Laurent, terwijl ook de toenemende strijd om aandacht en controverse van mode- en magazinemakers zijn carrière ten goede kwam. Anna Wintour roemde hem als de man die voor ‘stoppers’ zorgde: beelden die lezers niet meteen omslaan. “Veel van wat we doen in mode is aantrekkelijk en mooi”, zegt de Vogue-hoofdredacteur in de recente Newton-docu. “Wat je nodig hebt, is iets dat over de cultuur gaat, dat tot nadenken stemt en je soms van streek maakt.”

WET 5: VROUWEN ZIJN DE BAAS

In de jaren tachtig werpt Newton zich op als de ultieme fotograaf van het vrouwenlichaam. In Big Nudes (1980) laat hij vrouwen naakt rechtop staan, nadien volgen onder meer Dressed and Naked (1981) en Domestic Nudes (1992). Zijn reputatie als ‘king of kink’ – dixit Time – is dan al gemaakt dankzij het erotische fotoboek White Women (1976), met schaars geklede vrouwen in provocerende poses. Langbenige femmes fatales met jarretels, rode lippen en stiletto’s, soms een zweepje: de pionier van de porn chic kreeg er niet genoeg van.

Verwijten van voyeurisme en vrouwonvriendelijkheid achtervolgden hem zijn hele leven. Een vrouw op handen en knieën met een paardenzadel op de rug, een van de heupen af naakte politievrouw, een voor een stoel geknielde vrouw met een touw rond de nek: de beelden zijn nog altijd omstreden. Veel modellen die voor hem poseerden, benadrukken echter dat hij niet zomaar lustobjecten toonde, maar sterke, zelfbewuste vrouwen die de touwtjes stevig in handen hebben. Mannen daarentegen lijken vaak boosdoeners die de macht en seksualiteit van vrouwen aan banden willen leggen, of quantité négligeable. “De mannen zijn slechts speeltjes,” zei hij zelf, “accessoires zijn altijd dienstbaar aan de vrouwen.”

WET 6: HOE MEER VIJANDEN, HOE MEER EER

Newton omarmde het gezegde als zijn lijfspreuk. Kunst en goede smaak waren in zijn ogen vieze woorden en synoniem met standaardisering. Veel liever speelde hij met de opvattingen van luxe, schoonheid en klasse door symbolen uit hun context te rukken en met tegenstellingen te spelen. Zo toont een van zijn meest iconische beelden voor de Franse Vogue een model in een broekpak van Yves Saint Laurent. De outfit suggereert een sterke vrouw, het decor – de Parijse Marais in 1975 – eerder een straatprostituee. In een juwelenshoot voor hetzelfde blad, bijna twintig jaar later, plaatste hij de sieraden van Bulgari dan weer op handen die een geroosterde kip versnijden.

De opstootjes rond Newton waren dan ook niet te tellen. Nadja Auermann als strenge vamp met rolstoel, beenprothese, krukken en ander orthopedisch materiaal? De shoot uit de Amerikaanse Vogue illustreerde zowel de kracht van stilletto’s als de prijs die vrouwen ervoor betalen, maar in 1995 regende het brieven van geshockeerde lezers en verenigingen van mensen met een lichamelijke beperking.

WET 7: MACHT IS ALTIJD GOED

Margaret Thatcher, Andy Warhol, Mick Jagger, Catherine Deneuve, Karl Lagerfeld: Newton fotografeerde in zijn carrière een eindeloze stoet bekenden. Soms om hun hun publieke imago te doorbreken (Charlotte Rampling vertelde dat Newtons naaktportretten haar bevrijdden van een braaf keurslijf), vaak met de bedoeling om hun positie net te onderstrepen. Zelf had Newton een onvermoeibare fascinatie voor macht: “Politieke, financiële, seksuele of andere vormen van macht, dat zijn behoorlijk goede onderwerpen voor mijn camera.”

Persoonlijke sympathie voor de geportretteerde was geen vereiste, temeer omdat Newton als geen ander de impact van het beeld kende. Toen hij in 1997 Jean-Marie Le Pen fotografeerde, liet hij de rechts-nationalistische politicus poseren naast zijn honden. Le Pen was te geflatteerd om onraad te ruiken, maar achteraf ontging de gelijkenis met een foto van Adolf Hitler met zijn Duitse herders niemand.

WET 8: NIEMAND DOET ALLES ALLEEN

Voor hij Londen en Parijs veroverde, opende Newton in 1946 een fotostudio in Melbourne, waar hij gedurende enkele jaren onder meer bruidsparen en jong talent portretteerde. Zo ontmoette hij in 1947 June Browne, een jonge actrice die een jaar later zijn vrouw werd.

Browne ontpopte zich vanaf 1970 zelf als mode- en portretfotografe voor magazines als Vogue en Vanity Fair. Newton had dat jaar een hartaanval en kreeg vlak voor het schieten van een campagne griep – na enkele aanwijzingen nam zijn echtgenote zijn taak over. Ondanks haar eigen succes onder het pseudoniem Alice Springs bleef ze altijd cruciaal voor Newton. Als muze, setmanager en figurante in zijn foto’s, maar ook als artdirector van zijn tentoonstellingen en boeken. Dat haar man voortdurend omringd was door beeldschone vrouwen deed haar niets, bekende ze na zijn dood in The Guardian: “Helmut zei altijd: ‘Je kunt de modellen neuken of je kunt ermee werken, maar niet allebei op hetzelfde moment.’”