Sorry, zo was het niet bedoeld

Huwelijken, werkrelaties en veelbelovende vriendschappen stranden erop. Ze drijven een wig tussen ouders en kinderen. Niemand blijft ervan gespaard…. misverstanden.

MARIANNE MEIRE ILLUSTRATIE : SANDRA SCHREVENS

Het meest tragische dat een mens kan overkomen, is ongetwijfeld te worden misverstaan. Deze moderne wijsheid van meer dan 100 jaar oud, werd opgetekend door de Deense filosoof Sören Kierkegaard. Misverstanden bedreigen voortdurend ons geluk. Ze kunnen leiden tot dramatische beslissingen die we ons later bitter beklagen. Onbegrip drijft mensen uit elkaar : echtelingen die voor elkaar gemaakt leken, vrienden die elkaar levenslang hadden kunnen steunen, broers en zussen die opgroeiden in hetzelfde nest.

Waar komen misverstanden vandaan ? Veel heeft te maken met de manier waarop we mensen en dingen rondom ons begrijpen en interpreteren. En uiteraard ook met de manier waarop wij ze zelf uitleggen. Een communicatiestoornis dus. Enerzijds denken en praten we vanuit onze eigen context, en gaan ervan uit dat de andere hetzelfde referentiekader deelt. Anderzijds drukken we ons vaak uit op een verkeerde manier, zo blijkt. Zelfs ons stemgebruik en de non-verbale ondersteuning (blik, handen) spelen een rol.

Misverstanden berusten ook op verkeerde verwachtingen. Volgens de Amerikaanse psychotherapeut Albert Ellis hebben mensen de aangeboren neiging om irrationeel te denken over zichzelf en hun omgeving. Dat leidt tot irrationele verwachtingen ten opzichte van het leven, maar vooral ook ten opzichte van andere personen. Gedragstherapeute Huguette Damiaens : ?Volwassenen zijn niet alleen behept met allerlei irrationele gedachten in verband met hun eigen leven, ze hanteren die ook als het om de opvoeding van hun kinderen gaat. Eén van die opvattingen die steevast tot misverstanden leidt, is bijvoorbeeld dat kinderen de standpunten van ouders of opvoeders niet in twijfel mogen trekken. Als ouder wek je hierdoor de indruk dat je altijd in het gelijk moet worden gesteld. Als het kind dan gaat liegen of zwijgen, omdat het geen raad weet met de tegenstrijdigheden tussen wat het zelf voelt en denkt, en wat de ouders zeggen, volgen de verwijten. Een andere irrationele opvoedingsgedachte is dat kinderen zo min mogelijk met frustraties geconfronteerd mogen worden. Maar als zo’n kind opgroeit, heeft het niet geleerd om door te bijten. Mettertijd gaan ouders hun kinderen verwijten lui te zijn terwijl ze zelf de fundamenten voor het gebrek aan doorzettingsvermogen hebben gelegd. Een derde bron van misverstanden is dat ouders geloven dat in emotionele conflicten eerst het kind tot kalmte moet worden gemaand. Dit schept het verkeerde beeld dat diegene die in de machtspositie zit, mag schelden en kwaad worden.”

Vooral in de cruciale groeifase van de puberteit stapelen misverstanden zich op, omdat ouders niet altijd rekening houden met de ontwikkelingsfase van hun kind en dus niet de juiste feedback geven. Ouders vinden hun kinderen dan algauw onhandelbaar.

Huguette Damiaens : ?Met pubers heb je veel negatieve communicatie. Als iets niet lukt, zeggen ouders : jij bent ook nooit eens normaal, jij denkt altijd alleen maar aan jezelf. Die veralgemeende kritiek is verkeerd. Ook het toeschrijven van negatieve motieven aan een kind leidt tot misverstand : je doet dat om mij te pesten… Als ouder zeg je dit in een opwelling van boosheid maar pubers zijn vaak onzeker en ervaren dit als een regelrechte afwijzing. En reageren door nog meer oppositie.

Volwassenen beseffen ook niet altijd welke veranderingen zich afspelen in hun opgroeiende kinderen. Onderkennen hun gevoeligheden niet. We zitten vaak zelf verwikkeld in processen waarvan we ons niet realiseren wat ze voor kinderen betekenen. Conflicten met oudere kinderen zijn dan weer vaak een gevolg van het feit dat ouders niet kunnen loslaten. Als kinderen losbreken, interpreteren ze dit als onverschilligheid, terwijl zo’n jonge volwassene alleen maar ruimte wil, of privacy.”

Misverstanden spelen zich echter niet alleen in de huiskring af. Ook in het bedrijfsleven komt kortsluiting opvallend vaak voor. Vandaar waarschijnlijk het succes van communicatietrainingen. Petra Ameys, zaakvoerder van Professionele Educatieve Trainingen, werkt met een oefening waarbij iemand uit de groep aan de anderen een tekening dicteert.

?Eén van de figuren heeft bovenaan een driehoek. Soms verwoordt de persoon die dicteert dit als een dak. Hij vraagt dus een dak te tekenen. Wat verschijnt er op het papier van de anderen ? Bij sommigen een puntdak, bij anderen een plat dak, een zadeldak of zelfs een dak met torens. Zo zijn talrijke misverstanden in werksituaties het gevolg van banaal woordgebruik. Denk aan de baas die zijn secretaresse vraagt om zo snel mogelijk een opdracht uit te voeren. Het zogenaamde asap of as soon as possible. Wat betekent dat ? Ook ?veronderstellen” leidt tot misverstanden. Een voorbeeld is dat van een cursus waar trainer, studenten en documentatiemappen op drie verschillende plaatsen terechtkomen. Omdat studenten en secretariaat ?veronderstelden” dat de cursus op dezelfde plaats doorging als de vorige.

Erger wordt het wanneer misverstanden de werkrelatie verzieken. Conflicten in bedrijven zijn boodschappen dat er wat schort. Onderzoek toont aan dat een belangrijke voedingsbodem voor conflicten, misverstanden rond promotiekansen zijn, namelijk te hoge verwachtingen.

Petra Ameys : ?Wat betekent binnen afzienbare tijd doorgroeien ? Voor de werkgever is dat waarschijnlijk over vijf jaar, voor de werknemer is dat misschien al na zes maanden. Bedrijven zijn vaak zelf de oorzaak van dit grote misverstand. Ik heb studenten ontmoet die het niet meer nodig vonden om te specialiseren omdat recruterende bedrijven grote carrièrebeloften doen op basis van hun huidige diploma’s. De realiteit is anders. Maar zo worden wel verkeerde keuzes gemaakt die ernstige gevolgen hebben.”

De baas of je echtgenoot verkeerd verstaan, dat is het einde van de wereld niet. Maar misverstanden tussen culturen zijn dat misschien wel een beetje. Docente Catherine Boone geeft interculturele communicatie aan interculturele bemiddelaars aan de Leergang voor Sociaal en Pedagogisch Werk in Gent. Eerder was ze actief in de vrouwenbeweging. Haar ervaring leert dat misverstanden tussen mannen en vrouwen model kunnen staan voor misverstanden tussen culturen.

Catherine Boone : ?We moeten voortdurend alert zijn, want wat we horen, is niet altijd hetzelfde als wat er gezegd wordt. Mensen bedoelen vaak iets anders dan wat ze zeggen. Eenmaal je door hebt dat dit zo is tussen de seksen, krijg je extra voelhorens voor communicatiestoornissen tussen culturen. Als je foutieve verwachtingen koestert jegens iemand, loop je het gevaar diens gedrag foutief te interpreteren. Daarom is het noodzakelijk om zo weinig mogelijk te interpreteren maar ook zo weinig mogelijk te verwachten.”

Veel misverstanden ontstaan, omdat mensen bijvoorbeeld geloven dat ze hun partner kunnen veranderen. Dat geldt overigens ook voor de wens om mensen uit andere culturen te veranderen. Volgens Catherine Boone overschatten vooral vrouwen zichzelf op dat vlak. Waarschijnlijk omdat ze traditioneel voor de opvoeding van de kinderen instaan.

Boone : ?Je kunt nog denken dat de veranderingen die je bij een kind ziet het resultaat zijn van jouw handelen. Maar dat geldt niet voor volwassenen. Zo zijn er nog vele andere misverstanden tussen de seksen. Vrouwen zeggen gemakkelijk dat mannen geen gevoelens hebben. Die hebben ze zeker. De manier waarop mannen over gevoelens praten, is gewoon anders. Veel misverstanden vloeien voort uit het veel te letterlijk opvatten van wat gezegd wordt en het te weinig aandacht schenken aan wat niet gezegd wordt, maar dat wel aanwezig is. Een concreet voorbeeld is de interpretatie die mannen en vrouwen geven aan de behoefte van veel mannen om vrij te zijn. Voor een man betekent vrijheid geen knellende banden, geen gezeur aan zijn hoofd, geen verantwoording moeten afleggen voor elke gedachte of wens. Voor een vrouw betekent de vrijheid van haar man dat hij alles kan en mag, na overleg met haar… Dat zijn twee totaal verschillende definities.”

Bij misverstanden is definitie dus een sleutelwoord. De manier waarop we iets begrijpen en dan vooral verkeerd begrijpen. Het jammere is natuurlijk dat vaak de beste bedoelingen eerst verkeerd worden begrepen. Catherine Boone geeft als voorbeeld de Belgische interpretatie van het Marokkaanse gebruik om een pas bevallen vrouw en haar gezin eten en lekkernijen te brengen. ?Wanneer dit in een Vlaams ziekenhuis gebeurt, wordt dit geïnterpreteerd als zou het eten niet goed genoeg zijn.” Zo doen zich in klinieken nog meer culturele misverstanden voor. ?Turks bijvoorbeeld, is een luide, hard klinkende taal. Turkse mensen geven onwetende Belgen daardoor vaak de indruk dat ze ruzie maken. Ook het krijgen van veel bezoekers tegelijkertijd wordt in ons land niet geapprecieerd. Interculturele bemiddelaars kunnen er daarom bijvoorbeeld voor zorgen dat de bezoekers van een Turkse patiënt over een afzonderlijke ruimte beschikken.”

Bemiddelen tussen twee culturen betekent veel meer dan alleen vertalen. Proberen een cultuur te begrijpen, houdt bovendien het gevaar in dat ze verengd wordt. Catherine Boone : ?Alles wat je in beeld brengt, versmal je en stel je bloot aan nieuwe misverstanden. Mensen hebben de neiging om elementen uit andere culturen te veralgemenen. Als je die veralgemeningen uitvergroot, dan krijg je vooroordelen. In dat land zijn ze vurig, daar zijn ze gierig. Maar betekent zoiets ?”

In misverstanden en conflicten weigeren veel mensen om genuanceerd te denken. Want verschillende invalshoeken bekijken, betekent tegelijkertijd ook het eigen gedrag en de eigen houding nuanceren. Rechtlijnig denken is veel gemakkelijker. Er zouden tussen mensen en culturen heel wat minder misverstanden bestaan indien ons inlevingsvermogen wat groter was. Al is elke poging tot empathie, volgens Catherine Boone, meteen ook weer een vorm van interpretatie.

En hoe interpretatie tot misverstanden kan leiden, ondervond ook Suzanne Monkasa Bitumba. Als educatief medewerkster bij ITECO, traint zij in de schoot van het Nationaal Centrum voor Ontwikkelingssamenwerking onder meer mensen die naar de derde wereld vertrekken. Bij ons in Zaïre, zo vertelt ze, leven de mensen buiten. In België leven de mensen binnen. Dat heeft gevolgen.

?Toen ik hier kwam wonen, viel me al snel op hoe zelden mensen elkaar groeten. In Zaïre gebeurt dat de hele tijd. Ik dacht dat ik gek zou worden indien ik geen goeiedag meer kon zeggen. Dus ben ik het gewoon beginnen doen. Sommigen keken raar op, en achteraf leerde ik dat dat was omdat ze dachten dat ik iets van ze nodig had. Dat was dus een eerste misverstand. Ik heb ook ondervonden dat je in België niet te snel familiair met bijvoorbeeld de buren moet willen omgaan. Ik stond aanvankelijk perplex over de terughoudende reacties. Mensen in mijn buurt dachten dat ze voor mijn attenties iets in de plaats moesten doen.” Suzanne Monkasa Bitumba wijst ook op de verschillen in de opvoeding van kinderen. In haar cultuur hebben tante, zus, broer, moeder, allemaal hun zegje over haar dochtertje. Dat heeft weer te maken met het feit dat kinderen in Zaïre veel vaker buiten komen, en in een zeer verbale maatschappij leven. In België wordt het geven van een opmerking aan andermans kind absoluut niet gewaardeerd.

Ook in de geschiedenis heeft onbegrip tot catastrofale gevolgen geleid. Nu, in het tijdperk van Internet en GSM, is het moeilijk ons voor te stellen dat in een beslissende veldslag als de slag van Waterloo, mannen heen en weer galoppeerden met handgeschreven boodschappen, waarvan de onmiddellijke en correcte interpretatie bovendien van levensbelang was. Vanuit krijgskundig oogpunt mag de blunder van de Franse generaal Grouchy op 18 juni 1815 wellicht verklaard worden als een misverstand. Napoleon verzocht Grouchy schriftelijk om zo snel mogelijk naar Wavre op te rukken om te verhinderen dat Engelsen en Pruisen zich daar samen in de strijd konden gooien. Generaal Grouchy begreep de hoogdringendheid niet en marcheerde ?rustig” verder. Uiteraard kwam hij te laat. De historische gevolgen van dit misverstand zijn gekend. De kortsluiting leidde tot de ondergang van Napoleon Bonaparte.