Kan samen eten de wereld redden? ‘Uit welke stad je ook komt, hoe oud je ook bent, iedereen moet eten’

In 2024 doken er tal van sociale initiatieven op die mensen samenbrachten rond lekker eten. Minder armoede, minder conflict en minder eenzaamheid: waarom samen eten misschien wel de wereld kan redden.

Een lichte salade, versierd met venkel, erwten en bloemblaadjes. Vervolgens een gerecht met kip, rijst, artisjokharten en gekleurde wortels in de vorm van een roos. Na de kaas een finale van chocolade, aardbeien en frambozen. Eén ding is zeker: president Emmanuel Macron weet hoe hij een etentje moet organiseren.

“Culinary diplomacy is back on the menu”, schreef The New York Times toen Amerikaans president Joe Biden in juni werd uitgenodigd door zijn Franse tegenhanger in Parijs. Een viergangendiner met aangepaste wijnen moest de aloude alliantie tussen hun landen vieren. Eten als glijmiddel voor een vlotte samenwerking in hun laatste maanden als collega’s.

‘Het delen van een maaltijd blijft de meest interessante manier om ingang te vinden bij een ander’, vertelt communicatiewetenschapper Charlotte De Backer van de Universiteit Antwerpen. ‘Niet alleen in de diplomatie geldt dat, maar ook zeker daarbuiten. Eten kan als niets anders een brug slaan tussen mensen. Iedereen eet immers graag.’

Het was dan ook opvallend hoeveel nieuwe initiatieven in ons land het afgelopen jaar als paddenstoelen uit de grond rezen met één gemeenschappelijke deler: samen rond de eettafel zitten. Een nieuwe adviescommissie voor de Hoge Gezondheidsraad maakt er zelfs een van haar speerpunten van. ‘We hebben een werkgroep opgericht die in het bijzonder aandacht heeft voor de sociale aspecten rond voeding’, vertelt De Backer, die meeschrijft aan de aanbevelingen. ‘Eten is meer dan louter voeding: wij pleiten voor meer aandacht voor de sociale aspecten. Niet enkel hoe sociale relaties impact hebben op wat we eten, maar ook hoe eten onze sociale interacties voedt. Er wordt nog te veel naar eten gekeken als een soort individuele keuze. Daar schuilt een soort veroordeling in: doe je het goed of doe je het slecht? Wij geloven dat meer aandacht moet gaan naar die sociale rol en het belang dat samen eten kan hebben.’

Het brood breken

Toen fotograaf Lieve Blancquaert in 2021 in beeld bracht hoe Gentse leerlingen lunchten, zorgden de foto’s van brooddozen met diepvriespizza, suikerwafels en chips ervoor dat er aan de alarmbel getrokken werd. Het werd vervolgens een veelbesproken thema bij de verkiezingen dit jaar: moeten er gratis gezonde maaltijden op school worden aangeboden? Sommige scholen besloten alvast zelf het voorbeeld te geven.

‘Er is meer bewustwording dat niet iedereen op een even gemakkelijke manier aan goed voedsel raakt’, duidt Charlotte De Backer. ‘Er is naast het belang van gezonde maaltijden voor kinderen en jongeren ook een belangrijke sociale dynamiek aan verbonden: we weten uit onderzoek dat kinderen soms worden gepest omwille van wat er (niet) in hun brooddoos zit, soms door hun financiële thuissituatie, maar evengoed omdat ze door hun culturele achtergrond andere dingen eten dan boterhammen met kaas.’

Ook buiten de schoolmuren lijkt het door te dringen dat er nood is aan lekker en voedzaam eten voor iedereen. Onder meer in Aalst, Brussel en Gent startten dit jaar sociale kantines op. Traiteurszaak Les Gastrosophes opende zo zijn eerste restaurant in Anderlecht. Opvallend: de prijzen worden er volledig door de inhoud van je portefeuille bepaald. De startprijs voor een driegangenmenu is 29 euro, maar dezelfde gerechten zijn ook verkrijgbaar voor 10 euro (voor onder meer studenten en werkzoekenden). Daarnaast zijn er enkele gratis plekken voor mensen die financieel worstelen, op basis van de opbrengsten van het restaurant van de voorgaande maand. Hoe meer mensen hun steentje bijdragen, hoe meer anderen geholpen kunnen worden.

‘Als cateraar koken we voor twee soorten publiek’, motiveert Louise Martin Loustalot van Les Gastrosophes. ‘Er komen eerder bevoorrechte klanten bij ons aankloppen, én we engageerden ons voor gratis evenementen met minderbedeelden. Dit restaurant leek ons een kans om deze groepen met elkaar in contact te brengen. Het gaat verder dan ervoor zorgen dat iedereen toegang heeft tot voedzame maaltijden. Het feit dat je op een mooie plek bediend wordt en dat je van dezelfde ervaring profiteert als iemand die geld heeft: dat is van onschatbare waarde.’

Je geeft mensen het belangrijke signaal dat ze erbij horen, vult Charlotte De Backer aan. ‘Uiteraard zijn ook systemen waarbij mensen eten kunnen doneren heel waardevol, maar deze aanpak is minder afstandelijk. Niet alleen zorg je ervoor dat iedereen eten heeft, maar ook dat sociale noden worden gevoed. Erbij willen horen is een inherent verlangen van de mens.’

Eten om te leren

Royale porties worden ook royaal beloond. Sinds november mag chef Seppe Nobels zichzelf Commandeur in de Kroonorde noemen, omwille van zijn grote maatschappelijke inzet. In januari ging hij namelijk van start met zijn nieuwe restaurant ’t Gasthuis in Mechelen, waar hij net als bij zijn eerdere project, Instroom, nieuwkomers in de potten laat roeren. Een nieuw element is dat Nobels drie middagen per week zijn gastronomisch menu serveert aan daklozen, kansarmen en hulpbehoevenden.

Lees ook: De kok zonder grenzen: waarom Seppe Nobels in 2021 onze Mens van het Jaar was

‘Na try-outs in onze keuken blijven er altijd gerechten over’, vertelt Seppe Nobels. ‘Deze maaltijden gaven we vaak mee met onze cursisten naar de opvangcentra van Fedasil. Omdat ik zeker wilde weten dat die maaltijden goed terechtkwamen, besloten we om deze service voor hulpbehoevenden op te starten.’

‘Veel mensen denken dat kansarmen blij zijn met alles wat je hun voorschotelt, maar dat is niet zo’, lacht de chef. ‘Ze zijn vaak heel voorzichtig met dingen die ze niet kennen. Slechts een op de tien zal blij zijn met schaal- en schelpdieren, nochtans een luxeproduct. Ik herinner me ook een man die tot in de puntjes uitlegde hoe hij zijn vlees gebakken wilde. Sommige van mijn chefs begrepen dat niet. “Die mensen krijgen gratis eten en doen toch moeilijk?” In mijn ogen doen ze niet moeilijk, maar gedragen ze zich net als gewone klanten die bepaalde wensen hebben als ze komen eten. Waarom zouden alleen welgestelde mensen dat privilege hebben?’

Een van de redenen achter zijn nieuwe initiatief was dat Nobels merkte dat er bij Belgische kansarmen veel vooroordelen over nieuwkomers en vluchtelingen leefden. ‘Bijvoorbeeld dat ze meteen alles in de schoot geworpen zouden krijgen. Mensen uit mijn keuken zijn om die reden soms zelfs fysiek aangevallen. Ik wil Louis en François laten ondervinden dat Mohammed het ook niet altijd gemakkelijk heeft. Het is aan de eettafel dat dit soort gesprekken kan ontstaan.’

Tabouleh met paling

De kracht van initiatieven als dat van Seppe Nobels is dat mensen geen woorden nodig hebben om te vertellen wie ze zijn, vertelt communicatiewetenschapper Charlotte De Backer. ‘Je kunt mensen via eten letterlijk laten proeven van je cultuur.’ Bij zogenaamde buddy-systemen, waarbij steden nieuwkomers koppelen aan lokale bewoners, wordt daarom vaak naar samen eten teruggegrepen. ‘Heel veel mensen geven aan dat ze graag koken of eten wanneer we vragen waarop we ze mogen matchen’, vertelt Fatima Zahra Abaile die deze zomer het project Compagnons uitrolde in Kortrijk, naar het voorbeeld van andere West-Vlaamse steden. Momenteel koppelde ze al vijftien nieuwkomers uit onder meer Palestina, Syrië en Oekraïne aan Kortrijkzanen.

‘Mijn eerste match was een Turks gezin. Hun buddy Stijn werd vrijwel meteen bij hen thuis uitgenodigd en kreeg de ene na de andere maaltijd voorgeschoteld, zoveel dat hij het niet op kon. Het zit in de Turkse cultuur om hun liefde via eten te delen. In het voorjaar plan ik dan ook een picknick waarbij alle buddy’s iets mogen meenemen van hun keuken of cultuur.’

Dit jaar werd in Borgerhout ook het Belgische record voor de langste gemeenschappelijke tafel gebroken. Op zondag 31 maart aten maar liefst zevenduizend mensen aan een tafel van twee kilometer lang. De iftar, de maaltijd die tijdens de ramadan na zonsondergang wordt gegeten, viel samen met Pasen. Dat resulteerde in een zeer gemixt buffet met zowel Marokkaanse harira als aardappelsalade. Fusion op zijn kleurrijkst.

Er bestaat best veel literatuur over waarom mensen zich veiliger voelen en beter integreren als ze elementen uit hun oorspronkelijke cultuur kunnen behouden, zoals bijvoorbeeld hun keuken, vertelt Charlotte De Backer. ‘Dat is waarom McDonald’s zo’n succesverhaal is: waar je ook bent ter wereld, je zult er altijd een burger kunnen eten die hetzelfde smaakt als thuis. Eten is voor veel mensen een soort houvast. Als ze die kunnen behouden, creëren ze gemakkelijker ruimte om zich aan te passen op andere domeinen.’

‘Laat mensen hun cultuur mee op tafel zetten’, pleit ook chef Seppe Nobels. ‘Het heeft geen zin om mensen te verplichten om voortaan enkel nog koninginnenhapje of paling in ’t groen te laten eten. Wel kunnen we vragen om lokale ingrediënten zoals paddenstoelen of paling te verwerken in hun chili of tabouleh. Zo behoud je herinneringen én maak je nieuwe.’

Een lepel geweten

Waarom ook de meeste kerstfeesten binnenkort ondanks politieke meningsverschillen en uiteenlopende levenspaden vredevol zullen verlopen? Je voelt het vast aankomen: eten. Het is een bliksemafleider, iets waar we naar kunnen teruggrijpen wanneer de dynamiek aan tafel even te gespannen wordt. Of om terug te verwijzen naar het diplomatieke diner van Macron: een politiek meningsverschil over Oekraïne of Israël raakt gemakkelijker doorgespoeld met een Château Margaux uit 2006.

Veel verder hoeven we niet te kijken om ook het onlinesucces van Renad Attallah te verklaren. Het tienjarige meisje uit Gaza ging dit jaar viraal als @renadfromgaza met kookvideo’s op Instagram. Op haar pagina wisselt ze Palestijnse recepten als maqluba (een soort omgekeerde rijstschotel) en bamya (stoofpotje met okra en rund) af met harde boodschappen vanuit de oorlogsregio. ‘I miss cooking, but no food to cook!’

‘Dat is de grote kracht van voeding’, reageert Charlotte De Backer. ‘Via haar recepten genereert ze gemakkelijker empathie omdat je een beeld krijgt van wat zij daar eet, of net niet kan eten. Het is een manier om haar cultuur vast te leggen op beeld, maar ook om mensen minder makkelijk te doen wegkijken. We lijken in het westen soms pas naar een negatieve of harde boodschap te kunnen kijken als ze ons op een zachte manier wordt ingelepeld. Hoe dan ook: het helpt bewustzijn te creëren. Tot voor enkele jaren geleden had je in de Verenigde Staten een restaurant genaamd Conflict Kitchen, waar je op het menu enkel gerechten kon terugvinden uit conflictregio’s. Op een subtiele manier kun je mensen zo meer bewust maken van een probleem.’

Tafel voor zes vreemden

Ook op het vlak van het bestrijden van eenzaamheid werden in 2024 stappen gezet. Verschillende nieuwe initiatieven maken er hun missie van om zoekende mensen met elkaar in contact te brengen. Geen betere manier om dat te doen dan op restaurant, lijkt de algemene teneur.

Nadat het internationale platform Timeleft anderhalf jaar geleden in Lissabon werd opgestart en nadien in allerhande grootsteden volgde, was het in februari ook tijd voor Brussel en Antwerpen. Het concept? Na het invullen van een vragenlijst koppelt een algoritme je aan vijf vreemden die eveneens op zoek zijn naar gezelschap en die aansluiten bij je persoonlijkheid. Elke woensdag vinden er zo diners plaats in restaurants. In Brussel zijn er wekelijks 150 à 170 deelnemers, in Antwerpen 60 à 70. ‘Uit ondervinding weet ik dat eten de beste manier is om mensen te verbinden’, vertelt CEO Maxime Barbier. ‘We hebben in testfases ook andere activiteiten als wandelen en dansen geprobeerd, maar dat werkte nooit voor iedereen. Terwijl: uit welke stad je ook komt, hoe oud je ook bent, iedereen moet eten. In Brussel hebben we gezien dat 45 procent van de gebruikers expats zijn, die hunkeren naar een offline connectie in een nieuwe stad.’

‘Mensen vinden het normaal als je zegt dat je een lief zoekt, maar niet als je zegt dat je nieuwe vrienden wilt maken’, vult Loeka Baeyens aan. Sinds februari van dit jaar werkt ze fulltime voor haar bedrijf Table Mates, waarbij ze onbekende groepen met elkaar laat dineren, van Leuven tot Hasselt. ‘Ik benadruk altijd dat het geen datingplatform is’, lacht ze. ‘Er zijn twee soorten formules: enerzijds heb je thematafels waarbij bijvoorbeeld queers of kinderloze mensen met elkaar in contact kunnen komen. Mensen die voldoen aan de voorwaarden kunnen zich inschrijven. Anderzijds kunnen mensen ook zelf een tafel hosten in een van de restaurants waar ik mee samenwerk. Zij mogen inschrijvingen aanvaarden of weigeren.’

Haar initiatief neemt een barrière weg omdat alle deelnemers op zoek zijn naar nieuwe connecties, zegt Baeyens. ‘Het helpt ook dat je weet dat er sowieso een gedeelde interesse of achtergrond is. In het begin heb ik zelf een tafel gehost om de bal aan het rollen te brengen en ik spreek nog altijd af met dat groepje. Ze zijn afgelopen zomer zelfs naar mijn trouwfeest gekomen. Ik geloof echt dat goed eten mensen bij elkaar brengt.’

Ingebakken afstand

Timeleft is er gekomen om de zogenaamde Urban Loneliness Pandemic tegen te gaan die sinds covid onze grootsteden zou teisteren, iets wat verschillende studies in Europa lijken te bevestigen. Ook Loeka Baeyens van Table Mates heeft het gevoel dat er sinds de pandemie meer nood is aan contact. ‘We zitten met een ingebakken afstand tegenover elkaar.’

‘Het klopt dat we niet mogen onderschatten wat de impact van corona is geweest’, verklaart Charlotte De Backer het toenemende aantal initiatieven tot verbinding. ‘Het is belangrijk dat we uit onze sociale cocon durven breken. Die verbinding rond voedsel zit gelukkig in ons systeem ingebakken. We hebben altijd samenwerking nodig gehad om ons te kunnen voeden en dat draadje hebben we in ons brein nog niet helemaal losgekoppeld. Eten schept ruimte om met elkaar te praten. Je zult sneller diepgaande gesprekken voeren omdat je weer naar je bord kunt verwijzen als er een stilte valt.’

Als je het aan Seppe Nobels vraagt, kan de revolutie ook al klein beginnen. ‘Leg eens een extra stuk witlof in de schaal wanneer er mensen komen eten. Wie wilt er nog een beetje en wie liever niet? Mensen zullen zich een maaltijd meer herinneren wanneer er actief over het eten wordt gepraat. Verbinding kan zelfs zitten in het gunnen van een extra stukje dessert.’

In tijden waarin ongelijkheid lijkt te groeien als kool en verdeeldheid onze maatschappij langzaamaan wegvreet, rest er met andere woorden slechts één oplossing. Als de wereld toch al in brand staat, waarom koken we dan niet wat vaker samen op open vuur?

Lees ook: Waarom het stamcafé essentieel is voor onze maatschappij: ‘De publieke ruimte loopt vandaag leeg’