PEARL ABRAHAM Mensen leven als kwallen

De Amerikaanse schrijfster Pearl Abraham is van chassidisch-joodse afkomst. In haar onlangs vertaalde debuut ?Vreugde der wet? schetst ze een intiem beeld van het leven van een jong meisje in een streng religieuze joodse gemeenschap. Een gesprek.

Anna Luyten / Foto Kristien Buyse

Ze is even in Amsterdam om de vertaling van haar boek voor te stellen. Vreugde der wet luidt de Nederlandse titel van haar debuut. The Romance Reader, zo klonk het oorspronkelijk. Het is een mooi en intiem boek. Een boek over Rachel Benjamin, de oudste dochter van een rabbijn van een chassidische gemeenschap. Ze worstelt met de strenge wetten die haar vader en zijn religie haar opleggen. Wetten die niet passen in haar jonge meisjesleven in de Amerikaanse wijk waar ze leeft. Ze mag geen boeken lezen uit de openbare bibliotheek, ze mag geen mooie badpakken dragen bij het zwembad, geen jurken zonder mouwen, en in plaats van dunne panty’s moet ze dikke kousen met een naad aan. Als ze trouwt, moet ze haar hoofd laten kaalscheren, een pruik op en een hoofddoek om. Vrouwenzaken waar een religieuze vader zich mee bemoeit. De vrouwelijke Chaim Potok, zo wordt Abraham wel eens genoemd. The New York Times Book Review schreef over haar boek : ?Het is alsof een zachte stem de lezer geheimen toefluistert.? Abraham, de eerste schrijfster van chassidische afkomst, schetst een heel intiem portret vanuit een erg gesloten wereld. Haar wereld. Een wereld waaruit ze losgebroken is. Ze woont nu in New York City en doceert writing aan de New York University. ?Dit jaar ligt de nadruk op James Joyce. Ik wil dat mijn studenten via dit soort literatuur zelf beter leren schrijven.?

Waarom ben jij beginnen schrijven ?

Pearl Abraham : Ik hield altijd al van literatuur. De stap naar het schrijven was geen ongewone keuze voor mij. Het hoorde zo’n beetje bij onze familie. Mijn vader en mijn broers schrijven ook, maar dan louter theoretische werken, vooral bijbelkritiek en juridische teksten. Mijn vader schreef zelfs een grammaticaal werk. Hebreeuwse grammatica. Hij is een rabbijn.

Ook de vader van Rachel, het hoofdpersonage, is een rabbijn op zoek naar fondsen en volgelingen. Rachel is de oudste van zeven kinderen, ook jij komt uit een grote familie. Wat wilde je van je eigen leven in dit boek leggen ?

De emotionele ervaringen. Ik heb altijd het gevoel gehad dat onze familie, dat ik, anders was. Ik heb veel details uit mijn eigen leven gebruikt om Rachels gemoedstoestand te beschrijven. Wanneer ze bij het zwembad zegt dat ze vindt dat mensen leven als kwallen, dat ze zich laten zich meevoeren met de stroming, dat gevoel had ik als puber ook. Rachel is iemand die tegen de stroming in wil varen. Als ze zegt dat als je iets in je eentje kan klaren, je dat best ook doet omdat dat de beste weg is, is dat een deel van mij dat dat zegt.

Moest je dezelfde strijd voeren als Rachel ?

Niet echt. Mijn leven was anders, maar niettemin deel ik veel ervaringen met haar. Ik ging naar veel verschillende scholen omdat mijn familie zoveel reisde. Ik woonde in Israël, daarna verhuisden we naar New York en daarna weer terug naar Israël. Mijn vader leidde een school voor chassidische jongens in Israël wier ouders het zich niet konden veroorloven om hun zonen naar private scholen te sturen. Mijn grootvader had dit project nog mee opgericht. Omdat er geen inschrijvingsgeld betaald moest worden door de ouders, moest mijn vader dikwijls aan internationale fundraising doen. Als hij voor lange tijd naar New York moest, ging de hele familie mee.

Wat zijn de grootste verschillen tussen de joodse gemeenschap van Israël en die van New York, waar je nu nog woont ?

In Brooklyn, de wijk in New York waar het grootste deel van de joodse gemeenschap gevestigd is, wonen voornamelijk joden die afkomstig zijn van Oost-Europa. Zij spreken Jiddisch. Ik heb het gevoel dat de joden in Israël minder strikt zijn. Dat komt misschien omdat Israël zich in al die jaren heeft kunnen ontwikkelen als een joodse staat. In New York is de buitenwereld manifest aanwezig. Hier wordt nog gedacht in termen van joden en niet-joden.

Ik ben opgegroeid in Israël. Toen ik in New York terechtkwam, was het alsof ik vrijgevochtener was dan de andere chassidische joodse meisjes. Het heeft mij in elk geval geholpen om bepaalde dingen, zoals die verschillen tussen de joden onderling, beter te zien. Ik ben erg bepaald door dat heen-en-weergereis tussen die twee werelden. In Israël dacht men dat ik een Amerikaanse was en in New York was ik een Israëlische. Ik hoorde nergens thuis.

Hoe zou jij de chassidische gemeenschap en de chassidische levensstijl omschrijven ?

De chassidische beweging ontstond ongeveer tweehonderd jaar geleden. In het begin was het een soort avant-gardebeweging van arme joodse landbouwers die het zich niet konden veroorloven om hun kinderen naar de betere scholen te sturen waar de joodse aristocratie haar kinderen liet opvoeden. Het grote verschil tussen chassidische en orthodoxe joden is dat, ondanks het feit dat beide groepen zeer strikt zijn als het op het naleven van de wet aankomt, mysticisme en spiritualiteit voor chassidische joden boven de wet staan. Orthodoxe joden lijken mij veel conservatiever dan chassidische, omdat zij zich zo sterk door de wet laten leiden en niet door het leven.

De Nederlandse titel van je boek is Vreugde der wet. Hoe verschaft die wet, die niet thuishoort in de gedachtenwereld van het romantische jonge meisje, toch vreugde ?

Rachel eet als ze moet vasten op jom-kippoer. Na die schranspartij is ze in de war en kwaad op zichzelf. Niet omdat ze de wet overtrad, maar omdat ze het erg vindt dat ze door te eten afstand heeft genomen van waarden die in de familie leven. Het kunnen vasten maakt haar in de ogen van haar moeder volwassen. Net voor jom-kippoer was Rachel naar de synagoge gegaan en had ze besloten dat ze echt haar best zou doen om goed te zijn. In die daad en die beslissing had ze vreugde gevonden.

Heb jij in jouw leven ook een dergelijke innerlijke strijd gevoerd ?

De wetten zijn nu in mijn leven absoluut niet belangrijk meer. Bepaalde ritmes, rituelen en manieren van denken en voelen zijn dat wel. Als ik nu niet koosjer eet, raakt mij dat echt niet. Ik denk er zelfs zelden nog aan, hoewel ik strikt chassidisch ben opgevoed en dus altijd koosjer at in mijn jeugd. Ik denk dat die grote ommekeer er gekomen is toen ik achttien werd en naar de universiteit ging. Ik wou heel graag andere levenswijzen leren kennen en bestuderen. Ik veranderde bijna ongemerkt. Ik denk dat ik stap per stap ben gekomen tot op het punt waar ik me nu bevind. De universiteit was een soort uitvalsbasis naar dit nieuwe leven. In het begin at ik er alleen droog brood met koffie. Niet om financiële redenen, maar het andere voedsel leek me niet koosjer. Dan begon ik voorzichtig yoghurt te eten. Zo ging het langzaam verder. Het duurde heel lang voor ik me in staat voelde een hamburger te bestellen. Het was niet zozeer een kwestie van schuldgevoelens of een gewetensprobleem. Ik was er gewoon niet mee vertrouwd. Mijn smaakpapillen waren nog niet aangepast aan die andere, vrije wereld.

Was of is het moeilijker voor een meisje om in een chassidisch milieu op te groeien dan voor een jongen ?

Neem nu een intelligent chassidisch joods meisje als Rachel. Zij krijgt niet echt alle kansen die ze verdient. Het is bijna alsof ze bij die vrouwen in de keuken in een verkeerde wereld leeft. Chassidische meisjes worden misschien wel gestimuleerd om te studeren, maar niet om af te studeren. Het grootste deel van de chassidische meisjes studeert niet verder na het middelbaar onderwijs. Niet alleen in de chassidisch joodse samenleving is dat gebruikelijk, ook aan de orthodoxe zijde is dat zo. Van alle joodse meisjes die met mij aan de middelbare school afstudeerden, zijn mijn zus en ik de enigen die naar de universiteit zijn gegaan. Ik heb het dan ook in het geheim moeten doen, mijn ouders mochten het niet weten. Maar ik wilde al mijn hele leven naar de universiteit, dus ging ik ook.

Waarom deed je het in het geheim ?

Als ik mijn ouders had gezegd dat ik naar de universiteit wilde, hadden ze het zeker uit mijn hoofd gepraat. Ze waren er bang voor omdat dat een onderdompeling in de seculiere wereld inhoudt. Na mijn middelbare-schoolopleiding zocht en vond ik dadelijk een baan. Na de zomervakantie nam ik ontslag en schreef ik mij in aan de universiteit. Ik vertelde het niet aan mijn ouders. Die veronderstelden dat ik gewoon bleef werken. In die tijd woonde ik in een klein dorp waar iedereen iedereen kent. De roddel dat mijn wagen regelmatig op de parking van de universiteit te zien was, bereikte tegen het eind van het eerste semester mijn ouders. In het begin waren ze er sterk tegen gekant, maar geleidelijk aan begon ik te voelen dat ze eigenlijk toch ook wel een beetje trots waren. Na een tijdje ging mijn vader ervan uit dat ik binnen de joodse wereld een belangrijk figuur zou worden, omdat ik zo’n weinig traditionele levensweg bewandelde. Hij was blij dat ik die beslissing op eigen houtje had genomen. Daarom geloofde hij dat ik een vrouwelijke profeet zou worden.

En denk je dat… ?

Neen, het is er nooit van gekomen. Ik ben dan maar schrijfster geworden.

Hoe reageerde je familie op je schrijverschap ? Je schrijft toch heel open en eerlijk vanuit je ervaringen in de gemeenschap waarin je opgroeide ?

Jij zegt eerlijk. Dat woord herinnert me aan de reactie van een van mijn broers op het boek. Ik had hem er een kopie van gezonden. Hij had de hele nacht doorgelezen. ’s Ochtends belde hij me op. ?Waarom staat dat boek vol leugens ?? snauwde hij. Hij zei : ?De wet zegt dat diegene die leugens over zichzelf vertelt, ofwel een leugenaar is, of doorslecht omdat hij of zij die dingen toch echt zou hebben kunnen gedaan, of gewoonweg gek. Dus moet jij gek zijn?, was zijn besluit.

In mijn boek wil ik op een authentieke manier de verschillende kanten van het chassidisch-joodse leven schetsen. Het sentimentaliseert die wereld niet. Ik wilde het leven tonen zoals het is, met al zijn menselijke kanten. De personages in het boek zijn heel gewone mensen. Het feit dat ze religieus zijn, maakt hen niet beter of slechter. Vergelijk zo’n boek met een foto van jezelf. Als je die bekijkt, voel je je daar ook niet makkelijk bij, je houdt er meestal niet echt van. Mensen zien zich niet graag afgebeeld op papier, ook niet als die afbeelding via taal gebeurt.

Doorheen het hele verhaal blijkt dat Rachel een heel romantische visie en houding heeft ten aanzien van mannen. En dan, naar het einde toe, wordt ze uitgehuwelijkt aan een man waar ze niet van houdt.

Het is een erg jonge man, wat naïef, iemand die de wetten niet in vraag stelt. Ik wilde het verhaal ten einde laten lopen bij dat gestrande huwelijk, haar revolte. En toch heb ik niet zo’n negatief beeld van de chassidische huwelijksgewoonten. Bij mijn broers en zussen, wij zijn met negen kinderen thuis, zie ik dat hun huwelijk goed draait. Sommigen zijn echt verliefd op hun partner en diegenen die dat niet zijn, hebben toch een goede verstandhouding en wederzijds respect. Bij gearrangeerde huwelijken rekruteren ouders meestal uit hun eigen milieu. Dat maakt het huwelijksleven in vele gevallen een stuk makkelijker. Rachel is dan weer een ander verhaal. Zij haat dat gearrangeerde huwelijk waarbij de familie van de man de vrouw keurt, waarbij vrouwen hun haar moeten afscheren en een pruik gaan dragen. Ik verwijs daarmee naar mezelf.

Ben jij getrouwd ?

Geweest, ja. Ik huwde een niet-chassidische man toen ik nog aan de universiteit zat. Ik ben van hem gescheiden. Het was een schande voor mijn familie. Mijn ouders zeggen nu nog wel eens : we kennen een goede jongen voor jou, hij verdient veel geld en hij woont in België. (lachend) De jongens uit de chassidische gemeenschap van België worden door onze ouders bejubeld.

Voel je je nu nog lid van die chassidische gemeenschap ?

Neen, maar ik voel mij nog wel een deel van mijn familie. Die sterke band verhindert dat ik afdrijf. Ik heb gewoon met een traditie gebroken. Ik kan mij wel voorstellen dat wanneer ik kinderen zou hebben, ik het gevoel zou hebben dat ik ze afsnijd van die traditie. Zonder kinderen ben ik vrij om de afstand tot mijn familie en traditie zelf te bepalen. Maar ik ben ervan overtuigd dat als je echt chassidisch gebleven bent, je bijna uit noodzaak in die gemeenschap moet leven. Je kan er niet buiten. Omdat je bijvoorbeeld relatief jong veel kinderen krijgt en bijgevolg wel wat hulp van je familie kan gebruiken. Vanaf je achttiende krijg je er ongeveer elk jaar een kind bij, en dat gaat zo wel een tijdje door, omdat het de vrouwen verboden is voorbehoedsmiddelen te gebruiken. Enkel aan zieke vrouwen worden uitzonderingen toegestaan. Dat is nu nog altijd zo. Ik heb net een bezoek gebracht aan mijn jongere zus die 25 is en die net is bevallen van haar vierde kind. Chassidische vrouwen vrezen ook de sociale druk van de gemeenschap. Want zelfs in die moreel sterk ontwikkelde wereld wordt een alleenstaande vrouw toch nog altijd niet echt aanvaard, soms zelfs verworpen.

Jij ook ?

Niet echt. Ik was zelfstandig. Ik had een eigen baan. Nee, het ergste voor mij was dat ik moest toegeven dat ik een vergissing had gemaakt. Toen ik wilde trouwen, heb ik daar echt voor moeten vechten. Vooral tegen de mening van mijn ouders. Enkele jaren later moest ik opnieuw naar mijn ouders, maar deze keer om toe te geven dat ik het toch niet bij het rechte eind had.

Hoe gesloten is zo’n gemeenschap ?

Het gaat heel ver. Maar de steun die je van je omgeving krijgt, is ook heel groot. Mannen die zich intellectueel en academisch willen ontwikkelen, worden systematisch onderhouden met een loon. Overal ter wereld hebben de gemeenschappen een fonds opgebouwd waaruit interestloos kan geleend worden door de leden, in geval van nood. Een andere traditie is dat ouders hun kinderen altijd financieel helpen. De meeste gemeenschappen hebben ook hun eigen winkels. Die gemeenschappen zijn in hoge mate zelfstandig door te voorzien in de behoeften van de groep. Die steun is voor de meeste gezinnen en individuen echt nodig.

Hoe erg ben je als Amerikaanse joodse begaan met de politieke situatie in Israël ?

De chassidische gemeenschap is van in het begin gekant geweest tegen de staat Israël. Een belangrijke reden is dat de chassidische joden vonden dat het doel de middelen niet heiligt. Er zijn bij de oprichting van Israël dingen gebeurd, zoals moord en verraad, die voor de chassidische gemeenschap altijd ethisch onaanvaard zijn geweest en gebleven. Met verraad bedoel ik de manier waarop Israël met Oost-Europese joden is omgesprongen. Recent kwam aan het licht dat er in de periodes dat joden vanuit dat deel van de wereld naar Israël hadden kunnen overkomen, de staat Israël zelf hun komst heeft tegengehouden omdat hen dat politiek beter uitkwam. Een andere reden waarom chassidische joden tegen de staat Israël zijn, is een uitspraak die teruggaat tot de tijd van de profeten die zegt dat je niet naar de oorlog mag trekken zonder Gods mannen. De chassidische joden geloven dat de staat Israël gevormd is geweest zonder de hulp van Gods mannen. De chassidische joden vinden ook dat de regering nooit respect heeft getoond voor de chassidische gemeenschap. Zo mochten er nog autobussen rijden door de streng religieuze chassidische wijken van Jeruzalem na het begin van de sabbat op vrijdagavond. Dat leidt al jaren tot wrijvingen. Volgens de chassidische joden is de staat Israël een project dat tot mislukken gedoemd is.

Wie zijn de Palestijnen voor jou, een moderne joodse vrouw die leeft in New York ?

Ik heb een heel exotisch beeld van hen. Ik heb altijd een zwak voor hen gehad. Niet alleen voor Palestijnen, maar voor Arabische mensen in het algemeen. Ik geloof dat men zo snel mogelijk zou moeten komen tot echte vrede met de Palestijnen. Dat men hen geeft wat ze moeten hebben, ik zie gewoon geen andere oplossing.

Pearl Abraham, De vreugde der wet, Meulenhoff, 1996.