Van stad naar strand: in Litouwen valt meer te beleven dan je denkt

Litouwen is een land in broekzakformaat, maar heeft alles: kunst en cultuur, stad en strand. Reisjournalist Sander Groen neemt de trein naar Vilnius en reist via de verrassende havenstad Klaipeda aan de Oostzee Nobelprijswinnaar Thomas Mann achterna naar het nietige Nida.

‘Iedereen heeft het recht om zichzelf te zijn’, aldus artikel 36. ‘Iedereen is verantwoordelijk voor eigen vrijheden’, volgens artikel 32. Artikel 15: ‘Iedereen heeft het recht om te twijfelen, maar dit is niet verplicht.’ En artikel 9: ‘Iedereen heeft het recht om lui te zijn en stroopwafels te eten.’ Een greep uit de grondwet van de Republiek Uzupis. Een ongewone grondwet voor een ongewone republiek, gelegen in een meander in de rivier waaraan artikel 1 werd gewijd: ‘Iedereen heeft het recht om aan de Vilnia te wonen en de Vilnia heeft het recht om bij iedereen langs te stromen.’

‘Over de rivier’ betekent de naam, maar Uzupis wordt ook wel ‘het Montmartre van Litouwen’ genoemd. Over de vergelijking valt te twisten; de kleinste wijk van Vilnius is wellicht eerder een vrijplaats à la Ruigoord in Amsterdam, Christiania in Kopenhagen of Metelkova in Ljubljana, maar dan zonder drugs, veilig en gastvrij. Ooit was dit de Jodenbuurt, na de oorlog werd het een achterstandswijk en na de sovjettijd namen kunstenaars er hun intrek. Nu is het ’s lands artistiekste plek; het wemelt er van de galeries, ateliers, boetieks, straatkunst, foto’s, schilderijen, sculpturen, restaurants en terrassen met rivierzicht. Sinds 1997 is Uzupis een onafhankelijke republiek met een eigen parlement, munt, vlag en leger(tje).

Dwalend door de 19de-eeuwse kasseienstraatjes zie ik overal kunst met een knipoog. Bij de rivier lonkt een bronzen meermin bezoekers van de Oude Stad de brug over naar Uzupis. Verderop staat op een sokkel Jezus met een rugzakje. Een hoornblazende aartsengel torent hoog boven het caféterras uit op het centrale plein, waar men jaarlijks de onafhankelijkheid viert – op 1 april. Neem het leven niet te serieus, dat is hier het devies. En het geldt ook voor de voornoemde grondwet, die om de hoek aan de muur hangt in tientallen talen, waaronder het Nederlands. Artikel 37: ‘Iedereen heeft het recht om rechten niet uit te oefenen.’

Standbeeldvan Tony Soprano

Vilnius is de hoofdstad van Litouwen, de zuidelijkste van de drie Baltische staten. Het land ligt ingeklemd tussen Letland, Belarus, Polen, de Russische exclave Kaliningrad en de Oostzee. Litouwen is dubbel zo groot als België, maar telt nog geen kwart van het aantal inwoners. Een half miljoen daarvan woont in Vilnius. Zo klein als deze hoofdstad is, zo veel heeft hij bezoekers te bieden. Het maakt niet uit welke van de zeven bruggen ik vanuit Uzupis neem, ik stuit op een stortvloed aan topattracties: de veertiende-eeuwse Russisch-orthodoxe kathedraal bij de Uzupisbrug, het Bernardine-park bij de Fluxusbrug en de middeleeuwse stadsmuur bij de Montmartrebrug. De Oude Stad van Vilnius staat vanwege de grote hoeveelheid barokke gebouwen sinds 1994 vermeld op de Werelderfgoedlijst.

Uzupis is inmiddels ook een gevestigde toeristische attractie, daarentegen is de ten zuiden van het centrum gelegen stationsbuurt nog volop in transitie. Hier zijn vooral industriële gebouwen te vinden, zoals een kathedraal van een markthal van bakstenen, staal en glas, waar sinds 1906 overdag groente, fruit, vlees, vis, kaas en brood verhandeld worden en ’s avonds wordt er gedronken en gedanst. In gekraakte en herbestemde industriële gebouwen vind je nu bars, podia en clubs met een alternatief randje, zoals biertuin Vijokliai, bar Love, hostel Jamaika en club Kablys. Uitgaansbijbel Time Out zette de stationsbuurt van Vilnius in 2021 op nummer 5 in de top 49 van coolste wijken ter wereld.

Vilnius’ bekendste hangplek kun je niet missen als je per trein reist: naast het pompeuze stationsgebouw in socialistisch-realistische stijl staat een kleiner spoorweggebouw, waar ooit posttreinen werden geladen en gelost. Na jarenlange leegstand is het nu herbestemd tot verzamelgebouw met een hotel op de bovenverdieping en op de begane grond Peronas, een eclectisch ingerichte bar-club met terras op het perron. Een vijf meter hoog standbeeld van Tony Soprano (uit tv-serie The Sopranos) in boxershort en badjas kijkt uit over het emplacement. Aanstonds gaat het station op de schop: boven de sporen komt een spectaculair golvende loopbrug, ontworpen door het bureau van wijlen Zaha Hadid.

De zon zien zakken

Vilnius biedt voldoende vertier voor een week vakantie, maar op perron 1 staat mijn trein klaar voor vertrek. Vier uur later arriveer ik in Klaipeda, de derde en oudste stad van Litouwen, met zo’n 170.000 inwoners. Ik ben hier slechts een dag op doortocht en heb weinig verwachtingen, maar de havenstad blijkt een aangename verrassing. Het aantal bezienswaardigheden is bescheiden, maar dat geeft niets; er hangt een ontspannen sfeer en langs de rivier de Memel is het prettig slenteren van de Jonasheuvel via de fortificaties van het vroegere kasteel Memelburg naar de haven. Oude en wederopgebouwde pakhuizen herbergen nu cafés en restaurants met terrassen aan de waterkant.

Klaipeda is dankzij de ijsvrije haven aan de Oostzee van oudsher een belangrijke handelsstad, die vijf eeuwen lang behoorde tot Pruisen. Van de rijkdom van weleer is weinig terug te zien, want juist vanwege de strategische ligging werd de stad tijdens de Tweede Wereldoorlog zo’n beetje van de kaart geveegd. De resterende historische gebouwen worden gekoesterd, zoals de schouwburg op het centrale plein, waar ooit een 23-jarige Richard Wagner opera’s dirigeerde, en het Victoria Hotel uit 1881, dat decennialang leegstond en in het voorjaar van 2022 heropende als luxehotel. De smalle straatjes van de Oude Stad zijn tijdens mijn bezoek een bouwput; hier wordt gewerkt aan de restauratie van oude vakwerkhuizen.

Ten noorden van Klaipeda liggen aan een kilometerslang en breed zandstrand twee historische dorpjes die goed bereikbaar zijn per huurfiets. Melnrage ligt pal naast de beide pieren voor de haven van Klaipeda en is een oud vissersdorp, maar trok al vroeg welgestelde bezoekers die er houten zomerhuizen bouwden. Het vijf kilometer verderop gelegen Giruliai fungeerde ooit als kuuroord, maar trekt tegenwoordig eveneens vooral dagjesmensen. Hier valt nog minder te beleven dan in Klaipeda; zon, zee, zand, bos, duin en ontspanning, daar draait het om. Met een koud biertje in mijn hand en mijn tenen in het zand zie ik de zon goudgeel in de Oostzee zakken.

Op huisbezoek bij Thomas Mann

‘De Koerse Schoorwal is zo opmerkelijk dat je hem eigenlijk gelijk Spanje en Italië gezien moet hebben om niet van een wonderschoon beeld in de ziel verstoken te blijven.’ Zo schreef de bereisde Duitse wetenschapper Wilhelm von Humboldt in 1809 naar huis over de 98 kilometer lange landtong, die het zoete water van het Koerse Haf scheidt van de zoute Oostzee, en die van Klaipeda zuidwaarts loopt tot de Russische exclave Kaliningrad. Het gehele schiereiland aan weerszijden van de landsgrens is een nationaal park en staat op de Werelderfgoedlijst, vanwege het bijzondere landschap van oude vissersdorpen, verwaaide naaldbossen, hoge zwerfduinen en witte zandstranden.

Per veerboot en bus reis ik naar Nida, met 1500 inwoners het grootste dorp van het schiereiland. Vanaf de 52 meter hoge top van de Parnidis-duin kijk ik uit op Kaliningrad, het vroegere Königsberg, nu een klein stukje Rusland dat aan alle kanten omgeven is door de EU-landen en NAVO-lidstaten Litouwen en Polen. Rusland ligt twee kilometer verderop, door de duinen zou ik er zo naartoe struinen, ware het niet dat de grens hermetisch afgesloten en tot de tanden bewapend is. De militaire spanning tussen Europa en Rusland is te snijden en vormt een schril contrast met het grensoverschrijdende natuurschoon van de Koerse Schoorwal.

Eind negentiende eeuw werd Nida platgelopen door kunstschilders, gelokt door het romantische natuurschoon en flatteuze licht. Maar met stip de beroemdste inwoner was Thomas Mann, de grote Duitse schrijver van Buddenbrooks en De Toverberg. Hij bezocht het schiereiland voor het eerst in de zomer van 1929 en dat beviel zo goed dat hij het geld van zijn Nobelprijs spendeerde aan het bouwen van een houten zomerhuis. Het is nu een klein maar fijn museum en staat nog altijd op de mooiste heuvel van Nida, bekend als ‘het Italiaanse uitzicht’. Dat moet je gezien hebben om niet van een wonderschoon beeld in de ziel verstoken te blijven.