Delila had haar Samson. Courtney haar Kurt. De geschiedenis zit vol verhalen van vrouwen die even desperaat als demonisch hun eigen weg proberen te gaan. Een gesprek met Elizabeth Wurtzel, die er een boek over schreef.

Haar blikken zijn tentakels. Ze knippert extreem traag met haar oogleden. Ze slaat haar ogen neer. Ze houdt haar hoofd fotogeniek schuin en pakt dan zijn blik. Ze tuit haar lippen. Ik zie hoe ze hoopt op een langzame capitulatie.

Ze pakt zijn hand vast. Ze laat eerst nog haar tong over een glimlach gaan en ze vraagt dweperig: “Weet je wat ik wil?” Ze ploft een hele lange stilte neer. Pas dan zegt ze: “Een koffie met melk.” De ober wordt week. Hij zoekt bescherming in het ruitjespatroon van zijn bestelbon. Ze pakt opnieuw zijn hand vast en zegt: “Maar wacht! Sit down!” Ze trekt een stoel bij het tafeltje. Gedwee gaat de ober zitten. Knieën tegen elkaar. “Luister nu eens goed,” zegt ze en laat haar lange wimpers het nodige werk doen, “want hier komt iets speciaals. Zit je comfortabel? Ik heb nodig… Ik wil: 2/3 opgeklopte warme melk en 1/3 koffie.” Ze lonkt en toont met haar lange vingers hoeveel koffie en hoeveel melk. “Geen expressokoffie”, zegt ze dweperig. “De melk moet echt schuimend zijn. Heet schuimend.” De ober is na één koffie al de tel kwijt. Hij kijkt eerst naar de wiskundige breuken op zijn blad, dan naar mij. Hij is opgewarmd. Ik zeg: “Voor mij precies hetzelfde.”

Het ritueel heeft zich die dag een paar keer voltrokken. Het heeft tussen mij en haar een band geschapen die je soms en alleen met vreemden hebt.

Ik zeg haar: “Ik heb nooit iemand zo flirterig een koffie zien bestellen.”

Zij zegt: “De wereld begint bij de obers.”

Bitch luidt de titel van haar boek.

Na een New Yorkse middag en een avond samen doorgebracht te hebben, eindigen we in de oesterbar in het Central Station van Manhattan. We zijn de laatste klanten. Ze zegt dat ze graag aan een universiteit zou lesgeven. Ze zegt dat ze wel wat voelt voor de theorie van Nancy Chodorow die beweert dat het moederschap een wens is van vele vrouwen om een gevoel van intense intimiteit met een ander levend wezen te bewaren. Ze zegt: “Mijn moeder heeft mij alleen maar genomen omdat ze niet alleen wilde zijn.”

Bitch is een boek met vele facetten. Het is een soort tractaat over de geschiedenis van vrouwelijk manipulatief gedrag. Het is ook een persoonlijk relaas van hoe Wurtzel zich als alleenstaande dertiger een weg tracht te banen door het leven. Ze beschrijft in verschillende cultuurhistorische essays hoe sommige vrouwen macht proberen te ontfutselen aan mannen via hun seksualiteit. Ze begint met Delila, de eerste vrouw die er volgens de bijbel in geslaagd zou zijn met de tantaliserende kracht van haar lichaam een groot man neer te maaien. Wurtzel actualiseert de bijbelse vrouwen. Ze trekt de lijn verder, naar het leven van vrouwen als Nicole Simpson en Amy Fisher. Ze gaat op zoek naar de innerlijke drijfveren en tragedies van schrijfsters als Sylvia Plath en sekssymbolen als Marilyn Monroe. Ze gaat in op de aantrekkingskracht van de “slechte vrouw” die onze maatschappij grif toegeeft. Waarom verkoopt nagellak en lipstick met de naam Vamp of Diva of Naughty zo goed? Ze schrijft over vrouwen als Sharon Stone, Prinses Diana, Courtney Love. Voorbeelden en imago’s.

Wat wil dat zeggen, vraagt Wurtzel zich af, als je plots op de bumper van de wagen voor je een sticker ziet waarop geschreven staat: “Good girls go to heaven, but bad girls go everywhere”?

Elizabeth Wurtzel gaat naar het ontwenningshuis. Ze neemt de laatste trein. Nadat ze eind vorig jaar wegens vrij chaotisch druggebruik in een ziekenhuis terechtkwam, zit ze in een soort half-way huis in Connecticut waar ze begeleid wordt in haar ontwenningsproces. We nemen afscheid in het station. Ze draagt twee plastic zakken. Een met kleren en een met boeken. Ze geeft me een exemplaar van haar boek. Ze pronkt naakt op de cover. “Ik heb er lang over nagedacht. Het is een statement. Vrouwen moeten het zich kunnen veroorloven om tegelijkertijd sexy te zijn en toch wetenschappelijk of verstandig. Kijk naar wat er met Clinton aan de hand is. Iedereen vermoedt wel dat hij met die vrouwen gescharreld heeft in het ovalen kantoor op het Witte Huis. Maar dat wil niet zeggen dat wij hem slecht vinden als president. Hij krijgt onze volledige goedkeuring, onze economie doet het goed en dat is wat uiteindelijk telt. Moest hij een vrouw geweest zijn, was hij al lang ontslagen.”

Ze wijst naar de sterren die op het plafond van het Central Station geschilderd staan. Ze kent ze een voor een. Dan gaat ze naar het perron. Wat verward. Ze draagt cowboylaarzen maar heeft de trotse tred van een vrouw met stilettohakken.

Bitch gaat vooral over gecompliceerde vrouwen.

Wurtzel groeide op in New York. Haar ouders scheidden toen ze twee was. Ze was de dochter van een hardwerkende alleenstaande moeder. Dankzij haar intelligentie en studiebeurzen kon ze studeren aan de befaamde Harvard universiteit. Al heel jong publiceerde ze haar muziekrecensies in tijdschriften als The New Yorker en New York Magazine. Ze schreef zich in 1995 de literatuurwereld in met het boek Prozac Nation: Young and Depressed in America (bij Meulenhoff uitgebracht onder de titel Het Land Prozac). Het is een persoonlijk relaas over de depressie waar ze sinds haar elfde mee worstelt. “Nog steeds schrijven mensen dat mijn verhaal hen heeft geholpen in het te lijf gaan van hun depressie. Voor ik dit boek schreef, had ik nooit durven hopen zoveel verschillende mensen te bereiken. Het is mijn missie boeken te maken voor meer dan die tienduizend Amerikaanse intellectuelen die geïnteresseerd zijn in literatuur.”

Ik ben geen afhankelijk aanhangsel van een of andere man. Hoewel ik die kracht bezit, ga ik toch door het leven met een vrij machteloos gevoel. Ik denk niet dat dit mij ongewoon maakt. Ik denk al evenmin dat dit gevoel uitsluitend vrouwelijk is. Zowel mannen als vrouwen voelen zich klein, onbetekenend en hulpeloos vergeleken met de enorme omvang van de wereld. Ik denk dat dat altijd zo geweest is. En toch. Hoe machteloos ik me ook in alles, maar in het bijzonder in liefdeszaken voel, zo nu en dan kom ik een man tegen die ik ongelooflijk aantrekkelijk vind en hij voelt hetzelfde voor mij en alles kan gebeuren en alles gaat gebeuren en alles gaat zijn gang en het vreemde is dat de sterkste drift die ik voel de drang is om van hem een puinhoop te maken…”

(Fragment uit Bitch)

Dit was wat voorafging:

Ben jij een bitch?

Elizabeth Wurtzel: Ik geef er in dit boek een andere betekenis aan dan de meeste mensen. Ik gebruik het vooral in de betekenis van “moeilijke vrouwen”, vrouwen die mensen het hoofd op hol jagen. Ja, dan ben ik een bitch. Ik denk dat er een heleboel zijn zoals ik, vrouwen die de dag willen doorkomen en er het beste van willen maken. En om er het beste van te maken, zullen zij anderen vervelen en verwarren en van hun stuk brengen.

In het boek koppel ik zoveel verschillende betekenissen aan het woord. Ik weet niet of ik altijd bitchy ben. Ik probeer alleen maar zoveel mogelijk ruimte voor mezelf te creëren. Ik probeer mijn leven aan te passen aan de persoon die ik ben en aan wat ik nodig heb.

Het noodzakelijke gevecht.

Ja. Maar soms heb ik ook het gevoel dat ik de vredesvlag aan het hijsen ben. Ik ben moe. Ik ben het beu moeilijk te zijn, emotioneel onder de voet gelopen te worden en veeleisend maar behoeftig te zijn. Kortom: al die dingen te zijn waarover ik het in het boek heb. De meeste vrouwenlevens die ik in dit boek beschrijf, hebben een tragisch einde. Het is alsof deze vrouwen niet opgroeiden, niet wijzer werden. Misschien wilden ze het ook niet. Ik wil geen tragedie hebben en nog minder er een zijn.

Wat wil je dan wel?

Ik wil gelukkig zijn. En dan moet je je blijkbaar een beetje gedragen en aanpassen. Dat eeuwige dwarszitten en manipuleren is zo vermoeiend. In mijn boek verwijs ik naar schrijvers als Sylvia Plath en Ann Sexton. Zij hadden gelijk. Het bitcherige moet geen deel gaan uitmaken van je leven, dan wordt het een rotzooi. Deze vrouwen staken dat deel van hun persoonlijkheid in hun werk. Dat is de plaats waar het thuishoort.

Is niet ieder verstandig mens een beetje moeilijk?

(stilte) Wel, ik denk dat een heleboel vrouwen, ja mensen gecompliceerd zijn. Ach. Iedereen wil gewoon hetzelfde. Iedereen wil liefhebben en geliefd worden. Als je twee mensen samen in een kamer stopt, dan kan je er van op aan dat zij verliefd worden op elkaar. Waarom zouden ze niet? Het is toch niet zo moeilijk en we leven allemaal met onze menselijke condities. We zijn hier allemaal alleen maar om ons te reproduceren.

Is het niet beter om alles tegelijkertijd te zijn: zo warm en menselijk mogelijk maar met af en toe een hebbelijkheidje?

Tuurlijk. Dat bedoel ik nu juist. Je kan niet spreken van dé vamp, of dé lieftallige, of dé charmante, zoals men ons lang heeft willen doen geloven. Ik wil dat wij vrouwen het recht krijgen om gecompliceerd te zijn. Gecompliceerd is geen handicap. Ik wil dat men het als een deugd beschouwt.

Het verlangen naar oprechtheid. Niet noodzakelijk sterk moeten blijven…

Dat bedoel ik misschien met het wuiven van de witte vlag. Het heeft me altijd getroffen hoe koud Madonna’s zogenaamde seksuele uitstraling kon zijn. Zo onoprecht. Seks is voor de meeste mensen toch iets heel authentieks. Toch was ze extreem populair.

Ik vind Courtney Love veel interessanter. Hoewel ik vrees dat zij haar talent aan het vergooien is door het Versace-grietje te spelen.

Maar ik kan het me goed voorstellen, dat zij zegt: “Vergeet het. Ik ben het moe dat wild thing te zijn, die onberekenbare, losbandige, onconventionele feeks.” Zoals sommige sterke vrouwen het beu worden de sterke vrouw te spelen.

In de inleiding van je boek heb je het over “pussy power”. Je spreekt over het samenwerken van het boze en het blote in het bitcherige vrouwenbrein. Hoe belangrijk is seks in het leven van de gecompliceerde vrouw?

Seks is voor een heleboel bitches gewoon een extra gereedschap. Seks als wapen, zo luidde de aanvankelijke titel van het boek. Omdat het vooral zou gaan over vrouwen die bij gebrek aan een ander soort macht mannen seksueel manipuleren. Later heb ik het onderwerp uitgebreid. Neem nu het Samson en Delila-hoofdstuk waarmee ik begin. Ik ben joodse. Op school kreeg ik bijbelstudies. De bijbel is een uiterst interessant en soms zelfs verregaand boek. Lang voor de film noir gaf de bijbel de femme fatale aan als een feministisch rolmodel. In mijn vroege tienerjaren leerde ik over Delila. Zij werd voor mij een levenssymbool. Ik ben opgevoed door een alleenstaande moeder. Ik ben grootgebracht tussen overwerkte, alleenstaande vrouwen die afhankelijk waren van mannen die vergaten dat ze hen onderhoudsgeld moesten betalen, mannen die eigenlijk alles vergaten omdat ze er zo zeker van konden zijn dat hun vrouw overal aan dacht. De les die ik uit het verhaal van Delila trok, was dat welke macht een vrouw zich ook aanmeet, het altijd een direct derivaat is van haar potentie om mannen te vernietigen. Ik denk dat seks voor een vrouw tot op een zeker moment het beste wapen is dat ze ter beschikking heeft.

Tot op welk moment?

Tot ze er te oud voor is, maar dat wordt steeds later. Ik hoop dat ze het steeds langer gaat gebruiken.

Gebruikte jij seks ooit als wapen?

Niet echt. Het heeft me in alle geval nooit veel goeds gebracht. Ik heb het in mijn privé-leven wel altijd interessant gevonden om te zien hoe mannen zich vernederen voor die grote macht die seks is. Het is niet zozeer dat seks vrouwen macht geeft, maar het is een van de weinige manieren om mannen stuurloos te zien geraken.

(weifelend) Ik voel me oppermachtig als ik een man een blow job geef. Ik vind het ongelooflijk toe te kijken hoe zo’n man dan aan zichzelf ontsnapt. Ik denk dat dat heel belangrijk is voor mij.

Je krijgt een wreedaardige grijns…

Ik weet het. Maar ik ben geen femme fatale. Zoals Delila en zoals de meeste alleenstaande vrouwen die meerderjarig zijn, moet ik mijn eigen mannetje staan. Iedereen vindt het akelig dat ik in het boek durf neer te schrijven dat ik het leven van een man wil ruïneren. Ik weet hoe mannen me kunnen aangrijpen, ik ben soms verlamd door het besef wat zij allemaal met me kunnen doen. Maar mij laten wegzinken in lust, neen dat kunnen ze niet. Ze kunnen me zoiets niet terugdoen.

Natuurlijk kunnen zij iets terugdoen. Zij kunnen later iemand jonger nemen dan jij.

Dat is waar en dat is niet eerlijk en daarom maak ik er nu zoveel gebruik van. Ik hou niet van het idee oud en minder te worden.

Je beweert in je boek dat bitcherigheid en depressiviteit vaak samengaan.

Creativiteit en moeilijkdoenerij of het spel met mannen is vaak een desperate strijd tegen het gevoel van depressiviteit. Sommige mensen drukken zich plat op de grond als ze zich niet zo goed voelen, ze kruipen in een hoek. Anderen, zoals Sylvia Path, leveren een briljante strijd.

Het staat dus ver van de Girlpower?

De Spice Girls en de zogenaamde Girlpower zijn overroepen. Het is wel interessant dat het zo gecommercialiseerd wordt, maar voor het overige… Het is een soort winkelcentrum-onnozelheid die men probeert te laten gelijken op een feminisme.

Wat is feminisme voor jou?

Het is een geloof. Het is iets heel eenvoudigs: het is de wil om meer rechtvaardigheid te krijgen in menselijke relaties.

Heb je moed nodig om af en toe de moeilijke vrouw te blijven?

Natuurlijk, maar ik heb geen andere keuze. Ik heb niemand die voor me zorgt. Als ik de rekeningen niet betaal, betaalt niemand de rekeningen. Ik moet op mijn strepen staan. Ik had me ook kunnen vleien in een heel gemakzuchtig leven door een rijke man te trouwen, moest er zo al iemand geïnteresseerd geraken in mij. Er bestaat niets beters dan je nergens zorgen over te hoeven maken. Maar ik heb altijd het gevoel gehad dat ik in mijn leven geen andere weg kon gaan dan een moeilijke weg.

Hoezo?

Ik haatte mijn leven. Als tiener al. Ik was zo depressief. Het was alsof er in mijn hoofd een botsende pingpongbal zat. Ik moest werken om uit die rusteloosheid te ontsnappen. De knagende onrust werd een drijfveer. Nu ik ouder word, wordt het iets beter, maar die onrust blijft.

Wat maakt jou bang in het leven?

Dat soort depressiedemonen maken me bang. Ik heb nu veel onder controle dankzij een hoop medicatie. Ik slik Zoloft, zoiets als Prozac. Ik neem Lithium. Ik krijg nog een extra antidepressivum… Prozac was niet het einde. Ik begon drugs te gebruiken omdat ik het gevoel had dat iedereen me dan veel liever had. Niemand van mijn vrienden zal het toegeven, maar onder invloed van drugs was ik een veel aangenamer iemand. Ik zit nu een paar maanden in dit rehabilitatiecentrum. We zullen zien hoe het afloopt.

Heb je er veel over jezelf geleerd?

Ze vragen er vreemde dingen van je. Ze willen bijvoorbeeld niet dat je een seksuele relatie aangaat met iemand. Dat is een moeilijke opgave voor mij. Ze zeggen dat seks voor een drugsverslaafde in een vroeg stadium van ontwenning een manier is om van jezelf weg te rennen.

Is seks een manier om te vluchten van jezelf?

Ja, voor mij is dat altijd zo geweest. Zij gebruiken altijd diezelfde uitdrukking: “Focus gewoon op jezelf”. Dat is heel verwarrend. Ik weet niet wat ze daarmee bedoelen omdat ze je ook opleggen niet egoïstisch te zijn. Nog niet zo lang geleden heb ik eindelijk ontdekt dat het zoiets betekent als: telkens als je dat huiveringwekkende, ongelukkige gevoel weer krijgt dat je uit je vel wil barsten, probeer er dan gewoon mee te leven.

Wie is je grote voorbeeld?

Bruce Springsteen.

Elizabeth Wurtzel, Bitch. Een lofzang op lastige vrouwen. De vertaling verschijnt binnenkort bij uitgeverij Meulenhoff, Amsterdam.

Anna Luyten / Foto’s Bart Michiels