Wel Primo Levi, maar geen Rutger Bregman: deze boeken vind je (niet) in de boekenkast van Christophe Busch

Welke verhalen laten je na het lezen niet meer los en welke boeken laat je beter links liggen? Enkele Bekende Lezers delen hun leestips en vulden voor ons een literair vriendenboekje in. Deze week: criminoloog, historicus en directeur van het Hannah Arendt Instituut Christophe Busch.

In welk boek ben je momenteel bezig?

‘In Ulrike Meinhof: terroriste voor een betere wereld: biografie van Otto van de Haar. Het is een biografie over het leven van Ulrike Meinhof, de charismatische terroriste van de Rote Armee Fraktion, een naoorlogse links-extremistische terreurgroep in het toenmalige West-Duitsland. Ik ben ooit erg geïnteresseerd geraakt in hoe die figuren van de Rote Armee Fraktion vervelden van maatschappijcritici en -activisten tot terroristen. Het levensverhaal van Ulrike Meinhof leert hoe iemand die met een radicale utopie bezig is, kan afglijden en uiteindelijk geweld gebruikt.’

Als je je boekenkast vergelijkt met een wijnkelder die je alsmaar aanvult: welk speciaal boek dat je nog niet gelezen hebt, zou je binnenkort graag ontkurken?  

‘Naast een bibliotheek bezit ik ook een archief, die een schat aan originele documenten en boeken herbergt. Dat is mijn wijnkelder. Daar zitten boeken tussen uit 1933-1934 die een analyse maken van de grote systemen, zoals het nationaal socialisme, het communisme en het fascisme. Dat vind ik onvoorstelbaar boeiend. Ik maak mezelf soms wijs dat ik al die boeken zal kunnen lezen als ik met pensioen ben.’ (lacht)

Welk boek zou je nooit opnieuw (kunnen) lezen? 

‘Dat is Kernoorlog: het scenario van Annie Jacobsen. Aan de hand van onderzoek en interviews met onder andere wetenschappers, nationale veiligheidsadviseurs, kernwapenontwerpers, CIA-officieren en militair historici omschrijft Jacobsen minuut per minuut wat er gebeurt als er een kernbom tot ontploffing gebracht zou worden in Washington. Het lijkt fictie, maar het is echt. Dat maakt het ontzettend boeiend, maar je wordt er niet bepaald blij van.’

Welk boek heb je al het vaakst herlezen?

‘Dat zijn twee boeken die mijn denken sterk gestuurd hebben. Het eerste is Doodgewone mannen van Christopher R. Browning, over de rol van een Duits politiebataljon bij de Endlösung in Polen. Uit dat boek blijkt dat hele gewone mannen toen buitengewone misdaden begingen.’

‘Het andere boek is De duisternis tegemoet van Gitta Sereny. Daarin interviewt ze oorlogsmisdadiger en kampcommandant Franz Stangl, luttele uren voordat die in de gevangenis een hartaanval krijgt. Ook dat boek probeert te verklaren hoe gewone mensen veranderen in werktuigen van het kwaad.’

Wat is het beste non-fictieboek dat je al las?

‘Dat zijn ook twee boeken, die inhoudelijk bij elkaar aanleunen en ook naast elkaar in mijn boekenkast staan. Het eerste boek is Nazi-mentaliteit en geestelijke volksgezondheid uit 1947 van de psychiater Ph. M. van der Heijden. Het tweede boek is Eichmann in Jeruzalem van Hannah Arendt. Beide auteurs omschrijven het concept van de gedachteloosheid: niet nadenken en dus ook niet kritisch oordelen’

‘Ik leerde het concept van de gedachteloosheid kennen via Hannah Arendt, die het in de jaren 1960 omschreef. Pas later ontdekte is dat Van der Heijden het al omschreef in 1947, alleen noemde hij dat de “nazi-mentaliteit”. Dat je in oude boeken waarheden kunt ontdekken die pas veel later breed opgepikt werden, vind ik fenomenaal.’

Welke waardevolle les heb je al lezend geleerd?

‘De les van de complexiteit. De meeste van mijn boeken vullen elkaar aan. Elk boek biedt een bepaald inzicht en samen vormen mijn boeken radertjes in een groot domein van de wetenschap. Zoals je intussen wel merkt, staat mijn bibliotheek vol boeken over terrorisme, holocaust en genocide. Die thema’s kennen een grote overlap, maar ook kleine verschillen, en daar leer je uit. Al mijn boeken vullen aan en bouwen op. Elk boek is een stuk uit een gigantische puzzel.’

Welk boek heb je al het vaakst cadeau gegeven?

‘Voor mijn collega’s kocht ik laatst Het verraad van de intellectuelen van Julien Benda. Het boek verscheen voor het eerst in 1927, maar is vandaag nog steeds bijzonder relevant. Het gaat over hoe intellectuelen het pad effenen voor ondemocratische krachten. Het verraad komt dus niet van de onwetenden, maar van de intellectuelen die specifieke denkkaders aanreiken die later erg problematisch zullen blijken. We weten allemaal wat er na de jaren 1920 gebeurd is, en vandaag zien we dat de geschiedenis zich herhaalt.’

Welke guilty pleasure kreeg toch een prominente plek in je boekenkast? 

‘Boeken met infographics zijn mijn guilty pleasure. Het intrigeert me hoe je op een visuele manier zoveel informatie kunt weergeven. Bovendien valt er in zulke boeken heel wat te zien en te ontdekken.’

‘Aansluitend op de vorige vraag: ik kreeg al twee keer de grote Taschen-publicatie van de Duitse medisch illustrator Fritz Kahn cadeau, bekend om zijn tekeningen van “de mens als industrieel paleis” waarop de mens als fabriek wordt afgebeeld. Dat betekent dat de mensen me toch een beetje kennen.’

Welk boek is je grootste aanrader?

‘Als ik mensen begeleid op reizen naar Auschwitz en ze willen iets lezen over de Holocaust, dan raad ik hen altijd Is dit een mens aan van de Joods-Italiaanse verzetsstrijder Primo Levi. Als ze meer tijd hebben, raad ik ze het volledige werk van Levi aan. Die man heeft taal gegeven aan een gruwelijke menselijke ervaring.’  

Met welke schrijver zou je graag op café zijn of haar werk bespreken? 

‘Ik zou heel graag met Primo Levi, Hannah Arendt en Stanley Milgram op café willen – dat zijn de mensen die de belangrijkste werken geschreven hebben voor mijn vakgebied. Helaas zijn ze allemaal overleden, dus zal zo’n ontmoeting er niet meer in zitten. Iemand met wie ik wel ooit een praatje heb kunnen maken, is Philip Zimbardo, de man van Stanford Prison Experiment. Ik ging naar een conferentie in San Francisco waar hij zou spreken. Aansluitend op het congres volgde ik met een collega een training bij Zimbardo. Het was een onvergetelijke ervaring met een icoon uit de sociale psychologie.’

Wat is een afknapper tijdens het lezen? 

‘Als ik voel dat een auteur met een bepaalde vooringenomenheid iets probeert te bewijzen, haak ik af. Dat had ik bijvoorbeeld bij De meeste mensen deugen van Rutger Bregman. Ik begreep wel wat hij wilde aantonen, maar de manier waarop hij dat deed hield academisch geen steek. Hij gooide niet alleen het kind, maar ook het badwater, het bad en de hele badkamer buiten. Mochten we zijn stijl hanteren als academische praktijk, dan zouden we een probleem hebben.’

 ‘Als lezer voel je wanneer het over de inhoud gaat en wanneer het over de positionering van de auteur gaat. Ik word er ambetant van als mensen dat laatste doen.’

Welke graphic novel of strip las je het liefst? 

‘Maus van Art Spiegelman, over de strijd van Spiegelmans vader, Vladek, om als Poolse Jood te overleven tijdens de Holocaust. Dat dat in de Verenigde Staten binnen bepaalde kringen een verboden boek is, doet me afvragen waar we mee bezig zijn.’

Welk boek brengt je instant in vakantiesfeer?

‘Dat zijn de boeken van Bernard Webber. De twee bekendste zijn De mieren en De wraak van de mieren en die heb ik allebei al een paar keer herlezen. Hoewel het fictieve verhalen zijn, staan ze vol weetjes over mieren. En omdat ik daar een fascinatie voor heb, vormen die boeken voor mij de ideale brug tussen fictie en non-fictie.’

Welk boek heb je niet kunnen uitlezen? 

‘Dat is De slinger van Foucault van Umberto Eco, een knoert van een boek dat gaat over drie uitgevers die met het oog op financiële winst boeken publiceren over complottheorieën, en daar uiteindelijk zelf in beginnen te geloven. Eco beschikte over een berg kennis die hij uiteenzet in de eerste paar honderd bladzijden, maar halverwege ben ik een ander boek beginnen te lezen. Daarna heb ik de draad nooit meer terug opgepikt. Jammer, want het schijnt een schitterend boek te zijn.’

Is er nog een boek dat je – om welke reden ook – wilt tippen? 

‘Twee boeken die ik recent las: Twilight of Democracy van Anne Applebaum en How Democracies Die van Daniel Ziblatt en Steven Levitsky. Dat zijn twee bijzonder actuele boeken die de democratie die onder druk staat thematiseren. Eigenlijk zou elke gezonde democraat die boeken moeten lezen. Om te weten hoe de democratie in de geschiedenis al spaak is gelopen, en welke lessen we daar vandaag uit kunnen trekken.’