Wie is Marlene Engelhorn, de erfgename die 25 miljoen wegschonk? ‘Niemand zou zo rijk mogen zijn als ik’

In januari werd Marlene Engelhorn wereldnieuws toen ze aankondigde dat ze 25 miljoen euro van haar erfenis laat herverdelen door een raad van vijftig Oostenrijkse burgers. Wie is deze activiste? En wanneer wordt trop te veel? Een gesprek over de schone schijn van liefdadigheid en alwetende rich kids.

Had je 25 miljoen, wat zou jij dan doen? Voor de Oostenrijkse Marlene Engelhorn was het niet langer een hypothese toen ze in de herfst van 2022 afscheid moest nemen van haar 94-jarige grootmoeder. Traudl Engelhorn-Vechiatto beheerde het familiekapitaal dat werd opgebouwd met het Duitse chemieconcern BASF. Volgens schattingen van Forbes bedroeg dat maar liefst 3,8 miljard euro, waarvan Marlene Engelhorn als kleindochter ook enkele miljoenen erfde (al is niet geweten hoeveel). Onbelast bovendien, iets waar ze naar eigen zeggen niet op zat te wachten.

‘Ik heb mezelf lang kunnen distantiëren van de rijkdom van mijn familie. Het was hun geld, niet het mijne. Toen ik bij het overlijden van mijn grootmoeder in 2022 plots zelf een fortuin erfde, kon ik dat niet meer’, vertelt Marlene Engelhorn wanneer we haar spreken vanuit haar uitvalsbasis in Wenen. De 31-jarige is net terug van vakantie, het zijn dan ook drukke weken geweest.

In januari kondigde ze immers aan dat ze 25 miljoen euro van haar erfenis wilde laten herverdelen als aanklacht tegen de huidige belastingregelingen en de manier waarop de ongelijke verdeling van welvaart in onze systemen zit ingebakken. Een commissie van vijftig willekeurige burgers, de Gute Rat für Rückverteilung, mag daarbij beslissen waaraan het geld wordt besteed. Wanneer we Engelhorn spreken, zal dat weekend de eerste sessie plaatsvinden. De wereld lijkt vol spanning mee te volgen. ‘We wisten dat het nieuws in Oostenrijk zou inslaan als een bom, maar hadden niet verwacht dat het zelfs in de VS en Australië opgepikt zou worden’, reageert Marlene. ‘We zijn heel benieuwd waar dit alles heen gaat leiden.’

Waarom denk je dat je initiatief zo resoneert?

‘We leven in een ongelooflijk ongelijke wereld. Daarover bestaat geen discussie. Er bestaan meer dan genoeg data en onderzoeken over en er is een grote wil om dingen te veranderen. Het is een discours dat wereldwijd leeft, aangezien de ongelijkheid alleen maar groter wordt.’

Je zocht een democratische oplossing voor jouw onbelaste erfenis. Die wordt binnenkort herverdeeld door een burgercommissie.

‘Sommige mensen vonden het idee van een burgerraad aanvankelijk nogal raar. Voor mij is het een andere manier om het probleem aan te kaarten dan gewoon de status quo te bevragen. Sommige media focusten te veel op die 25 miljoen. De vraag is niet: wat kun je met 25 miljoen doen? Het grootste vraagstuk is: hoe pakken we ongelijkheid aan?’

Wat verwacht je van de uitkomst?

‘Ik hoop echt op de grootst mogelijke discussie over wat ongelijkheid van rijkdom is en hoe het ons beïnvloedt. Wat betekent het bijvoorbeeld voor het klimaat? Voor antiracisme? Welke rol speelt die ongelijkheid in de discriminatie van vrouwen, van mensen van kleur, van trans jongeren? Ten tweede hoop ik dat deze vijftig mensen the frickin’ tijd van hun leven hebben. Ik ga het misschien niet eens zijn met alle ideeën die uit de burgerraad komen, maar dat maakt niet uit. Het zal sowieso duurzamer zijn dan het idee van één rijkeluisdochter die denkt te weten hoe de wereld een betere plek wordt.’

Of zoals je het in een eerder interview zei: je werd gewoon geboren met die vele miljoenen, niets meer.

‘Het zou toch niet mogen dat je geboorte bepalend is voor hoe goed je het doet in het leven? Ik ben het product van een ongelijke maatschappij. Ik zou niet in een superrijke familie geboren mogen worden, net zoals niemand in een arme familie zou mogen opgroeien.’

Op welke leeftijd ben je je bewust geworden van je privilege?

‘Ik denk niet dat je een startdatum op zoiets kunt kleven. Een leven loopt niet in een rechte lijn. Ik ben gevormd door mijn ervaringen als kind, maar evengoed door mijn ervaringen als student, of door gesprekken met vrienden en partners. En ja, uiteraard zijn er momenten geweest die mijn ideeën een extra push gaven, zoals het krijgen van deze erfenis.’

Wie waren de mensen met wie je van gedachten kon wisselen over dit initiatief?

‘Iedereen die niet van me weg kon lopen, zoals vrienden en familie. (lacht) Toen ik politiek actief werd, heb ik ook veel gehad aan het team van Tax Me Now (organisatie van rijke mensen die actief werken aan belastinghervormingen in Duitsland, Oostenrijk en Zwitserland, red.) en leerde ik veel andere rijke mensen kennen die mijn ideeën delen en streven naar meer rechtvaardigheid. Ook activisten die in de frontlinie staan hebben rijke gesprekken opgeleverd: we moeten vechten voor de verandering die we willen zien.’

Was het gemakkelijk om dit onderwerp aan te snijden bij vrienden en familie die in hetzelfde systeem geboren zijn?

‘Niet met iedereen uiteraard, maar dat is niet belangrijk. Uiteindelijk willen democratisch ingestelde mensen hetzelfde.’

Je moeder is naar verluidt een van je grootste fans?

‘Dat zou je aan haar moeten vragen. Alleen doet ze niet aan publiciteit, dus je zou het wellicht moeilijk hebben. Ik denk dat ze het gewoon eens is met me en trots is op wat we nu aan het doen zijn. En dat is geweldig.’

Wist je grootmoeder dat je het geld zou wegschenken?

‘Nee, daar hebben we het nooit over gehad.’

Niet-anonieme weldoeners

Na een jeugd vol privéscholen kiest Marlene Engelhorn op haar twintigste voor een studie Duits en literatuur aan de Universiteit van ­Wenen. Een publieke universiteit, waar ze voor het eerst in haar leven omringd wordt door studenten van allerlei achtergronden en klassen. Ook dit zal ze later als een katalysator voor haar ideeën bestempelen. ‘Al lijken sommige mensen te denken dat ik voordien no clue had en nog helemaal niets van het leven begreep’, lacht Engelhorn. ‘Dat is niet zo, maar ik vind het niet erg omdat het op structureel niveau wel klopt.’

‘Op de privéschool waar ik zat, was ik steevast omringd door kinderen die meestal ook veel privileges hadden. Aan de universiteit heb ik heel veel ervaring opgedaan door gewoon veel gesprekken met andere mensen aan te gaan.’

Welke lessen heb je daaruit getrokken?

‘Het is praten op een andere frequentie. Alsof je na een leven in Wenen plots voor het eerst in Barcelona komt en merkt hoe anders alles er uitziet. Je kent de straten niet, noch de mensen of de taal. Dat is extreem uitgedrukt, maar je leert wat “normaal” is in vraag te stellen. Hoe representatief zijn mijn ervaringen? Het maakt dat je je nog bewuster wordt van je ­privileges. Een vis weet ook pas dat hij omgeven is door water als je het hem vertelt. Als je alleen maar omringd wordt door rijke mensen, zul je niet snel praten over de moeilijkheden van bepaalde dagelijkse uitgaven – het is nu eenmaal normaal dat je altijd alles kunt betalen. Een rijke persoon zal je bijvoorbeeld nooit vragen hoeveel je betaalt voor je huur – who cares – maar zal veel liever weten hoe je je rijkdom gebruik voor macht of identiteit.’

Wat bedoel je juist met identiteit?

‘Ken je de naam van Bill Gates zijn stichting? Ik geef het weg: de Bill & Melinda Gates Foundation. Dat is een perfect voorbeeld van jezelf identificeren met je rijkdom: wanneer je enorme financiële mogelijkheden inzet om er je leven mee te versieren. Veel mensen die stichtingen of bedrijven oprichten, hebben mensen die voor hen het echte werk doen. Mijn overgrootvader besloot met zijn geld een chemisch bedrijf te starten, maar dat maakte hem nog geen chemicus. Toch identificeerde hij zich met zijn bedrijf, iets wat ik heel vreemd vind. Mensen gebruiken hun stichtingen als statussymbolen, net zoals de gigantische huizen waarin ze wonen zogezegd reflecteren wie ze zijn. Niet zelden hebben ze mensen ingehuurd om die voor hen te decoreren.’

In eerdere interviews gaf je aan dat je voor dit project wel vaker werd aangesproken door mensen en organisaties voor financiële ondersteuning. Vanuit je overtuiging dat één persoon daar niet over zou mogen beslissen heb je stelselmatig geweigerd.

‘Ik ben soms wel in actie geschoten, maar steeds heel transparant, wanneer er een effectieve nood was en deze mensen geen tijd hadden om mijn “openbaring” af te wachten. Zo ging mijn steun voor Momentum Institute viraal, een denktank voor begrotingsbeleid en klimaatbescherming. (pauzeert) Ik refereerde in die interviews eerder aan het feit dat ik me heel ongemakkelijk voelde bij de macht die ik in deze positie had. Het idee dat iemand mij moet komen overtuigen dat ze mijn hulp waard zijn en de grillen van deze rich kid die bepalen of dat gebeurt… Het krijgt een autoritair smaakje, als je het mij vraagt.’

Je stelt dan ook het hele filantropische systeem in vraag.

‘Elke rijke persoon die op de een of andere manier aan filantropie doet, beschouwt het als een geweldig idee. Maar kijk eens naar hoe we er vandaag voor staan. De wereld is het resultaat van de beslissingen die rijke mensen hebben genomen. En geef toe: het is een shit show. Mijn antwoord op wat te doen met die macht? Deel ’m. Of liever: herverdeel ’m.’

Door sociale media wordt rijkdom vandaag ook steeds zichtbaarder en meer genormaliseerd.

‘Ik denk dat de zichtbaarheid van luxeproducten slechts het topje van de ijsberg is. Wat je niet kunt zien is nog veel relevanter en gevaarlijker, want daar ligt de echte macht. Het is de invloed die je hebt in de maatschappij waarin je leeft, het is wat er gebeurt onder de oppervlakte. We weten zo weinig over hoe ver deze netwerken reiken… We kunnen praten over de milieu-impact van privéjets en jachten, maar de mensen die ze bezitten hebben meestal ook bedrijven die nog veel meer schade aanrichten. Daar ligt het probleem.’

Te veel is te veel

Het gebeurt niet vaak dat een geïnterviewde zichzelf tijdens het gesprek kritische vragen begint te stellen. Zoals: waarom heeft ze zelf nog niet prijsgegeven hoeveel ze bezit, naast de 25 miljoen die ze met hulp van de burgerraad wil herverdelen?

Marlene Engelhorn: ‘Ik krijg een heel welwillende behandeling door de media gezien mijn initiatief, maar er zijn delen van mijn werk die evenzeer kritiek verdienen en waar ik zelf niet gelukkig mee ben. Zo kan ik niet transparant zijn over wat ik bezit door mijn familie, die me gevraagd heeft om dat niet te doen. Dat is een wens die ik wil respecteren, een compromis.’

Je hebt al herhaaldelijk in interviews niet geantwoord op vragen over je eigen fortuin of dat van je familie. Waarom vind je het dan belangrijk dat mensen die vragen blijven stellen?

‘Omdat het opnieuw niet over het bedrag gaat, maar om de macht die het geld met zich meebrengt. Het is belangrijk om dat zichtbaar te maken. Toch wordt die vraag me bijna nooit gesteld omdat journalisten me niet willen schofferen. Daar worstel ik mee.’

Je initiatief leidt tevens tot het nadenken over de bijzonder moeilijke filosofische vraag: wat is te veel bezitten? De vraag of miljardairs überhaupt mogen bestaan wordt steeds vaker hardop gesteld.

‘Iedereen kan die vraag voor zichzelf beantwoorden, maar voor mij is het wanneer je rijkdom omslaat in iets anders. Wanneer het niet meer gaat over een goed pensioen hebben, het budget om probleemloos je wagen te herstellen of een luxueuze vakantie te boeken. Wanneer wordt geld invloed of macht? Ook al gebruik je die niet, het is nefast voor ons als maatschappij dat een persoon omwille van zijn middelen rechtstreeks kan ingrijpen in hoe we leven.’

Een cynicus zou zeggen dat het naïef is om zo’n systeem te proberen veranderen.

‘Ik luister niet naar cynisme, omdat het betekent dat je hebt opgegeven. Als dat het geval is: val de rest daar dan toch niet mee lastig. En open in hemelsnaam een geschiedenisboek. Vrouwen geen stemrecht? (kucht) Wel, hier zijn we dan. Mensen- en gelijke rechten? Boom, de Franse Revolutie. Ik zeg niet dat alles daarom meteen perfect geïmplementeerd werd, maar het leven veranderde wel degelijk door mensen die erom vroegen. De enige constante die we hebben is verandering. Aan de cynici in deze wereld: laat ons, naïeve mensen, redden wat we kunnen en wees welkom op ons feest.’