We brengen gemiddeld drie uur per dag door op onze smartphone, reageren op eindeloze meldingen en verliezen ongemerkt de controle over ons digitale leven. Niet toevallig is de digitale detox steeds meer in opmars. Maar hoe ver moet je gaan om er écht iets van te merken? Wij spraken met professor Mariek Vanden Abeele (UGent), specialist in digitaal welzijn en tegelijk ervaringsdeskundige. ‘Technologie is als eten. Sommige mensen kunnen perfect een stukje taart eten en dan stoppen. Anderen weten: als het in huis ligt, eet ik alles ineens op.’
Wat maakt dat mensen vandaag massaal de behoefte voelen om zich tijdelijk te onttrekken aan het digitale leven?
Mariek Vanden Abeele: ’Voor mij maakt de digitale detox deel uit van iets breder: digitaal ontkoppelen. We definiëren dat als het bewust of intentioneel beperken van je connectiviteit. Het gaat er niet gewoon om dat je even niet online bent, maar dat je er met een duidelijke reden voor kiest. Omdat je bijvoorbeeld meer in het moment wil leven, productiever wil zijn, of meer verbinding wil voelen met anderen.
We praten vandaag ook over tech lash als tegenreactie op een sector die jarenlang ongereguleerd zijn gang kon gaan. Die platformen zijn niet neutraal. Ze zijn bewust zo ontworpen dat jij niet de klant bent, maar het product. Mensen voelen dat ze te veel vastzitten in patronen van continu scrollen en reageren. En je voelt dat de behoefte om te ontkoppelen nu overal opduikt. ’
Digitaal ontkoppelen, wat moet ik mij daarbij voorstellen?
Vanden Abeele: ‘Dat verschilt enorm van persoon tot persoon. Voor de ene is het al genoeg om zijn smartphone omgedraaid op tafel te leggen tijdens een koffieklets. Voor de andere gaat het echt ver: accounts verwijderen, toestellen wegdoen, digitale stiltes inplannen.
Wat veel mensen gemeen hebben, is dat ze er niet per se uit activisme mee starten, maar vanuit zelfbescherming. Je voelt de negatieve effecten en denkt: dit wil ik niet meer. In die zin ís het ook een vorm van verzet, al is het zacht. Een persoonlijke grens trekken tegen een systeem dat te veel van je vraagt.’
Je bent zelf helemaal gestopt met sociale media. Waarom?
Vanden Abeele: ‘Ik heb Instagram, Facebook en WhatsApp verwijderd. Niet omdat ik het miste, integendeel. Ik ontdekte dat ik het eigenlijk niet nodig had, en wilde niet meer meestappen in dat ecosysteem.
Ik merkte dat ik bleef hangen in routines die me weinig brachten. Ik bleef checken, bleef scrollen, voelde me er niet per se beter door. En dan weet ik: dit werkt niet voor mij. Ik vergelijk het graag met voeding. Sommige mensen kunnen prima één koekje eten en dan stoppen. Maar ik ben iemand bij wie, als de melocakes in huis liggen, ze opgaan. Dus ik haal ze liever gewoon niet in huis.’
‘Het is moeilijk om een eenduidig verband te leggen tussen sociale media en mentaal welzijn tout court. Die stelling an sich is te breed.’
Zijn sociale media dan echt de bron van al die mentale onrust?
Vanden Abeele: ‘Dat is een genuanceerd verhaal. We hebben graag een simpel ja-nee antwoord op de vraag of sociale media ‘goed’ of ‘slecht’ zijn. Maar de échte vraag is: welke risico’s brengen ze met zich mee voor ons sociaal en mentaal welzijn?
Voor sommige mensen zijn sociale media een bron van creativiteit, van verbinding, van expressie. Voor anderen zijn ze frustrerend of belastend. De bewijslast is bijvoorbeeld vrij sterk als het gaat over jonge vrouwen die voortdurend worden blootgesteld aan beelden van perfecte lichamen. Dat kan hun zelfbeeld en mentaal welzijn écht aantasten. En we weten ook dat constante afleiding, dat steeds weer onderbroken worden, slecht is voor focus, productiviteit en sociale interactie. Maar het is moeilijk om een eenduidig verband te leggen tussen sociale media en mentaal welzijn tout court. Die stelling an sich is te breed.’
Toch hoor je vaak mensen zeggen dat ze zich ‘verslaafd’ voelen aan hun telefoon. Is dat een terechte term?
Vanden Abeele: ‘Ik gebruik dat woord liever niet. Het klinkt klinisch en beladen. Ik spreek liever in termen van voeding. Technologie is als eten. Je hebt het nodig, maar het is aan jou om te kiezen wat je tot je neemt. Sommige mensen kunnen perfect een stukje taart eten en dan stoppen. Anderen weten: als het in huis ligt, eet ik alles ineens op.
Voor die tweede groep, waar ik mezelf toe reken, kan het gewoon beter zijn om het uit je leven te bannen. Geen koekjes, geen verleiding. Voor mij betekent dat dus: geen sociale media op mijn toestel.’
En? Helpt het?
Vanden Abeele:‘Er zijn studies die positieve effecten van een digitale detox aantonen, en tegelijk zijn er onderzoeken die nauwelijks of zelfs geen verschil vinden. De wetenschap spreekt elkaar op dat vlak dus soms tegen. We beschikken voorlopig nog niet over waterdichte conclusies.
Bovendien starten mensen zo’n detox omdat ze zich al wat ongemakkelijk voelen bij hun digitale gedrag. Ze hopen op een verbetering, en die verwachting kleurt onvermijdelijk de ervaring. Ik ben er dus kritisch over.
Precies daarom werken we aan een nieuwe studie, die binnenkort in Nature Reviews Psychology verschijnt, waarin we die methodologische valkuilen onder de loep nemen. Dit soort onderzoek is complex. Elke deelnemer weet dat hij of zij meedoet aan een experiment, en alleen die bewustwording kan al invloed hebben op het resultaat. (In de wetenschap heet dit het Hawthorne-effect, nvdr.)‘
‘Je verwijdert sociale media niet in een vacuüm. Als je drie uur per dag op Instagram zat, dan moet daar iets voor in de plaats komen.’
Is het effect dan volledig persoonlijk?
Vanden Abeele:‘Ja. Dat is me ook tijdens het onderzoek meermaals duidelijk geworden. Wat voor de ene werkt, kan voor de andere totaal geen verschil maken. En omgekeerd. Je kunt dus geen één-op-één-conclusies trekken voor de hele maatschappij. Het blijft iets individueels. Wat je voelt, wat je nodig hebt, wat je aankan. Dat verschilt van mens tot mens.’
Wanneer scrollen we ‘gezond’?
Vanden Abeele: ‘Als je zelf in controle blijft. Als je schermgebruik je slaap niet verstoort, geen conflicten veroorzaakt, je stemming niet negatief beïnvloedt. Kijk je een halfuur TikTok en voel je je daarna ontspannen? Prima. Maar als je merkt dat je continu afgeleid bent, dat je dingen uitstelt, of je er slechter door voelt: dan is er werk aan de winkel.’
Wat zijn praktische manieren om dat aan te pakken?
Vanden Abeele: ‘Een detox werkt alleen als je vooraf nadenkt over wat je in de plaats gaat doen. Je verwijdert sociale media niet in een vacuüm. Als je drie uur per dag op Instagram zat, dan moet daar iets voor in de plaats komen. Leg boeken in huis, plan wandelingen, spreek af met mensen. En stel jezelf ook de vraag: wat zocht ik op dat platform? Was het contact houden? Inspiratie? Verveling? Zoek daar dan een ander antwoord op.
Zelfregulering is iets heel persoonlijks. Sommigen zetten een timer of gebruiken een app om het gebruik te beperken. Voor mij werkt dat niet. Ik weet: als ik toegang heb, ga ik te ver. Dus ik kies voor geen toegang.’
Is volledige loskoppeling vandaag nog mogelijk?
Vanden Abeele: ‘Bijna niet. En dat hoeft misschien ook niet. Digitale connectie is vandaag verweven met alles: werk, relaties, vrije tijd. De vraag is dus niet of we verbonden zijn, maar hoe. Kun je mét technologie leven op een manier die bij je past, zonder jezelf kwijt te raken? Daar ligt de echte uitdaging. En die vraagt geen rigoureuze breuk, maar bewuste keuzes.’
