De leugen onder de loep: waarom we massaal liegen

Heb je weleens een fout verdoezeld of de waarheid verzwegen? Goed nieuws: dat is perfect normaal. Sterker nog, de meeste mensen liegen aan de lopende band tegen hun omgeving én tegen zichzelf. Waarom precies? Op die vraag zocht de Amerikaanse auteur Judi Ketteler een eerlijk antwoord.

Liegen is fout. Dat leer je als kind en dat wordt in de loop van je leven vaak genoeg herhaald opdat je het nooit of te nimmer vergeet. Toch zijn de meeste volwassenen getrainde leugenaars. We verzinnen excuses waarom we te laat zijn, liegen op ons CV over onze kwalificaties of verzwijgen een misstap voor onze partner. Zo’n 20 tot 30 procent van de tijd die we met anderen doorbrengen spenderen we aan het vertellen van leugens. Opvallend genoeg verwachten we van onze gesprekspartners wél dat ze altijd en overal eerlijk zijn. Dat is, uhm, niet eerlijk?

‘We zijn altijd strenger voor anderen dan voor onszelf’, legt auteur Judi Ketteler uit. In haar nieuwste boek, Nooit meer liegen?, onderzoekt ze waarom mensen de waarheid een draai geven. ‘Onze eigen leugens vegen we gemakkelijk onder de mat. We zijn meester in het rationaliseren van onze eigen acties. Wanneer we een ander op onwaarheden betrappen, voelen we niet de neiging om die leugen te verantwoorden. Ons oordeel is dan onverbiddelijk.’

Zwart-witdenken

Die onverbiddelijkheid hangt volgens Ketteler samen met het sterke verlangen om ons zelfbeeld als eerlijke, rechtschapen mens in stand te houden. ‘Veel leugens vertellen we onbewust. Denk bijvoorbeeld aan overdrijvingen of leugentjes om bestwil. Die flappen we eruit met zoveel achteloosheid dat we ze ons achteraf niet eens herinneren, laat staan dat ze ons zelfbeeld beïnvloeden. Wanneer iemand anders door de mand valt bij een soortgelijk verzinsel, vergeten we gemakshalve dat we zelf voortdurend zulke onzin uitkramen.’

‘Om die reden associëren we onszelf ook niet graag met andere leugenaars. In Ohio werd onlangs de hoge pief van de gezondheidsorganisatie betrapt op fraude. Hij had 16 miljoen dollar verduisterd en is om die reden de bak in gedraaid. Dat soort figuren beschouwen we als doortrapte bedriegers en die staan in ons hoofd heel ver van ons af. Een lekke band verzinnen omdat je te laat op het werk bent is veel minder ingrijpend dan het verduisteren van een flinke som geld. We hebben ook de neiging om de mensheid in te delen in twee groepen: eerlijke en oneerlijke mensen. Dat is heel zwart-wit, terwijl de werkelijkheid een continuüm is’, aldus Ketteler.

Leugendagboek

Om te achterhalen waarom mensen zoal liegen, las Ketteler tal van onderzoeken en interviewde ze tientallen experts. Ook haar eigen eerlijkheid nam ze onder de loep. Gedurende één maand noteerde ze elke leugen doelbewust in een dagboek. Een confronterend experiment. ‘Een van de eerste dingen die ik leerde, was dat ik een pak vaker lieg dan ik had verwacht. (lacht) Onoplettendheid was een belangrijke reden, net als de angst om iemand te kwetsen of in een lastig parket te brengen. Andere leugens kwamen voort uit puur egoïsme. Ik heb bijvoorbeeld de neiging om mezelf een glansrol toe te bedelen wanneer ik verhalen opdis in groep.’

Door alles nauwkeurig op te schrijven, werd Ketteler zich bewust van haar eigen leugens en de motieven erachter. Zo kwam ze erachter dat ze zichzelf regelmatig dingen voorliegt. De reden? Het in stand houden van, jawel, dat fameuze zelfbeeld. ‘De selfmade man wordt in de VS op handen gedragen. Succes heb je hier te danken aan je talent en inzet, niet aan toeval of geluk. Dat is toch wat de meeste mensen zichzelf wijsmaken omdat dat nu eenmaal prettiger is. In werkelijkheid speelt geluk natuurlijk een even grote rol als talent. Zelf ben ik er lang van overtuigd geweest dat ik een uitzonderlijk goede luisteraar ben. Beroepshalve ben ik dat, dus waarom zou dat privé anders zijn? Wel… Blijkbaar volg ik liever mijn eigen assumpties dan echt naar mijn partner te luisteren. Dat soort ontdekkingen is onprettig, omdat ze indruisen tegen het positieve beeld dat je van jezelf hebt. Door je bewust te worden van dat soort denkpatronen, krijg je een realistische kijk op jezelf.’

Kinderleugens

‘Mama, heb jij de kat vermoord?’. Koudweg ‘Ja’ antwoorden is in zo’n geval niet de meest voor de hand liggende reactie. Veel ouders zijn geneigd om hun kinderen een zachte versie van de waarheid voor te schotelen. ‘Onze kat is zachtjes ingeslapen’, lijkt gepaster. Maar is dat wel zo?

‘Kinderen kunnen veel meer aan dan wij denken. Dat ontdekte ik als snel toen ik besliste om eerlijker tegen hen te zijn. Toen mijn dochter me vroeg of ik de kat vermoord had, heb ik haar eerlijk gezegd dat de dierenarts haar heeft laten inslapen. Halverwege mijn uitleg was ik haar interesse kwijt. Bij vragen over seks hanteer ik dezelfde aanpak. We gaan ervan uit dat we dat soort onderwerpen best ontwijken tot ze er klaar voor zijn, maar onze kinderen zitten allemaal op internet. De kans is groot dat ze al veel meer weten dan wij vermoeden. Door erover te zwijgen, creëer je taboes. Bovendien is het absurd om tegen kinderen te beweren dat ze altijd eerlijk moeten zijn, terwijl zij donders goed weten dat je zelf regelmatig liegt.’

Positief blijven

Niet alleen in gezinsverband, maar ook op het werk is eerlijkheid geen evidentie. Je vrienden zijn misschien bereid om je te aanvaarden zoals je bent, inclusief gebreken, op het werk liggen de kaarten anders. Daar zijn we toch liefst een opgeruimde variant van onszelf, die te allen tijde evenwichtig en competent is. Doodeerlijk aan je baas zeggen dat je weigert om met collega X samen te werken omdat die met je ex in bed gedoken is, is niet aangewezen. Een collega onomwonden vertellen dat de Powerpoint-presentatie die ze over vijf minuten geeft nergens op lijkt, zal je evenmin in dank worden afgenomen.

‘De meeste leugens die we op de werkvloer vertellen hebben – opnieuw – te maken met de identiteit die we willen beschermen. Stel: je bent een succesvol wetenschapper en zo zie je jezelf ook. Maar dan wordt de ene na de andere paper geweigerd. Als iemand je dan vraagt hoe je onderzoek gaat, is het verleidelijk om niet over die geweigerde papers te beginnen. Eerlijk is om te zeggen dat je aan het werken bent aan een aantal dingen, maar dat er voorlopig nog geen concrete publicaties in het vooruitzicht liggen.’

Ren niet meteen verontwaardigd naar je beste vriendin als je hoort dat ze bedrogen wordt door haar lief

Focussen op positieve zaken die kloppen, is aangenamer en authentieker dan de waarheid verdraaien of verzwijgen. Het helpt ook om met enige nuance naar jezelf te kijken. Je bent misschien een succesvol wetenschapper, maar je bent ook een goede vader en een trouwe vriend. Als het misloopt op één vlak, zijn er nog die andere domeinen om je zelfbeeld in stand te houden. In zo’n geval zal je vanzelf eerlijker uit de hoek komen.

Toch zijn niet alle leugens per se slecht, benadrukt Ketteler. In sommige gevallen is spreken zilver, maar zwijgen goud. ‘Voor je iemand een zeer harde waarheid vertelt, kan het nuttig zijn om je af te vragen of het wel jouw rol is om die persoon in te lichten. Naast eerlijkheid zijn er nog andere waarden die een rol kunnen spelen. Soms geloof ik dat we als maatschappij eerlijkheid onterecht als waarde nummer één naar voor schuiven. Elkaar vertrouwen en graag zien is voor een relatie net zo belangrijk.’ Met andere woorden: ren niet meteen verontwaardigd naar je beste vriendin als je hoort dat ze bedrogen wordt door haar lief. Neem tijd om de hele situatie te evalueren. Is het écht aan jou om haar in te lichten? En zo ja, op welke manier heeft zij baat bij jouw eerlijkheid? Dat soort vragen maakt van jou een betere vriendin en, bij uitbreiding, een beter mens.