Alleen op de speelplaats: ‘Mijn kind heeft geen vrienden’

Elke ouder wil dat zijn kind zich goed in zijn vel voelt, op sociaal vlak niet uit de boot valt en fijne vrienden heeft. ‘Liever de populairste dan de slimste van de klas.’ Maar wat als dat niet zo is?

Sluit je ogen en denk aan de speelplaats van een lagere school. Een volle speelplaats met joelende kinderen die tikkertje spelen, voetballen of in groepjes samendrommen. Ergens in een hoek staat een kind, moederziel alleen. Het kijkt naar de andere kinderen, met een mengeling van verlangen en gespeelde onverschilligheid. Wachtend tot de speeltijd eindelijk voorbij is. Stel dat het jouw kind is. Dan breekt je hart. ‘Bas was zo’n kind’, vertelt Ine over haar oudste zoon (11). ‘Nu gaat het beter, maar de eerste jaren op de lagere school waren moeilijk voor hem. Hij slaagde er niet in om vriendjes te maken en was daar echt ongelukkig door. Wij nodigden regelmatig een klasgenootje uit om te komen spelen, in de hoop dat dat voor een doorbraak kon zorgen, maar op school veranderde er niets. Bas werd niet gepest. Hij was gewoon zo stil dat hij niet opviel. En omdat hij niet wist hoe hij aansluiting kon vinden bij de andere kinderen, werd hij steeds stiller, banger en onzekerder.’

‘Op een speelplaats gaat het er niet altijd lief aan toe’, beaamt kinderpsychologe Klaar Hammenecker. ‘Het is een sociale jungle. En ook al zou je je kind het liefst in bescherming nemen en onder een glazen stolp plaatsen, het moet erdoor. Elk kind moet eens van zijn gocart gesleurd worden door een ander kind. Dat hoort erbij. Net als kliekjesvorming, intimidatie, jaloezie en geruzie. De speelplaats is een fantastische oefenplek voor het latere leven.’

Leider of soldaat

Als volwassene weet je hoe waardevol vriendschap is. Dus ben je blij als je kind goed in de groep ligt. Het leven is leuker en makkelijker als er vrienden zijn met wie je kunt spelen en plezier maken, maar met wie je ook je zorgen en verdriet kunt delen. Maar vrienden maken gaat niet vanzelf. Klaar Hammenecker: ‘Kleuters zijn nog erg bezig met zichzelf en kiezen hun speelkameraadjes vooral functioneel. Wie durft helemaal naar boven in het klimrek en met wie is het fijn spelen met de autootjes? Pas op de lagereschoolleeftijd wordt de basis gelegd voor echte kindervriendschappen. Hier voltrekt zich het proces van socialisatie, een van de belangrijkste ontwikkelingstaken: het kind verwerft zich een plek tussen leeftijdgenoten.’

Die plek situeert zich op twee assen die elkaar kruisen, legt Hammenecker uit. De horizontale as is die van openheid en geslotenheid. Het is de mate waarin een kind verbinding kan maken met anderen. Vriendschap vraagt een zekere mate van openheid: je laat iets van jezelf zien en je toont ook interesse in de ander. Sommige kinderen zijn vrij gesloten, ze wachten af tot een ander naar hen toe komt. Anderen stappen wél vlot op anderen af, maar vertellen alleen maar over zichzelf en maken geen echte verbinding. In deze uiterste posities zal de socialisatie moeilijker verlopen.

De verticale as draait om autonomie, met als uiterste polen bepalen en toegeven. Vindt je kind het alleen maar leuk als zijn favoriete spel gespeeld wordt of speelt het even graag mee als een ander de lijnen uitzet? Hammenecker: ‘Socialisatie is op zoek gaan naar een plek op die twee assen die bij je past. Voor het ene kind is dat op het voorplan, voor het andere is dat meer op de achtergrond of zelfs in de coulissen. De een is een geboren leider, de ander voelt zich beter als trouwe soldaat. Sommige kinderen hebben behoefte aan een grote vriendenkring, anderen hebben genoeg aan één trouwe vriend. Allemaal prima, als het voor je kind maar goed voelt.’

Liever de wagon

Isabelle kan het vriendinnetje van haar dochter Fay (6) niet uitstaan: ‘Als ze komt spelen, deelt ze meteen de lakens uit. ‘Nee Fay, we gaan nu niet winkeltje maar schooltje spelen.’ Worden de Barbies tevoorschijn gehaald, dan neemt zij gegarandeerd de nieuwste pop met de mooiste kleren. En in een gezelschapsspel bepaalt zij de regels. Ik moet me soms inhouden om niet tussenbeide te komen. Ook heb ik al subtiel aangestuurd op een andere vriendschap: ‘Vraag die Liesje uit je klas eens, dát lijkt me zo’n leuk meisje.’ Maar Fay heeft er geen oren naar. Ze wil alleen maar optrekken met haar ‘beste vriendin’. ‘

Klaar Hammenecker knikt: ‘Niet elk kind wil bepalen. Sommige kinderen voelen zich niet comfortabel in de rol van locomotief, ze zijn liever wagon. Als jij het als ouder moeilijk vindt om te zien hoe je kind zich gedraagt, kun je je afvragen: gaat dit om mijn kind of heeft het met mezelf te maken? Vaak is het eigen oude pijn die opspeelt.’ Bovendien heeft elke vriendschap zo haar karakteristieken, die niet altijd zichtbaar zijn voor ouders. Een relatie die aan de ene kant iets kost, kan aan de andere kant iets opleveren. Al was het maar dat je kind door die vriendschap ontdekt wie hij zelf is en waarin hij verschillend is. En ook: misschien neemt die stoere bullebak van een vriend het op de speelplaats wel op voor je timide zoon en heeft dat brutale meisje een klein hartje als je haar beter leert kennen.

‘Door de vrienden en vriendinnen over de vloer te vragen en thuis te observeren, zie je vaak waarom je kind voor die vriendschap heeft gekozen’, aldus Hammenecker. ‘Het is een aanrader, zeker als het om een vriendschap gaat waar je de nodige vraagtekens bij plaatst of als je het vriendje in kwestie vervelend vindt. Op die manier kun je achteraf met je kind praten over wat je hebt gezien en gehoord: ‘Schat, ik hoorde jullie bezig. Heb je fijn gespeeld? Hoe voelt het voor jou als ze zo tegen je praat?’ Beperk je wel tot je observaties en houd je vooroordelen erbuiten. Zeg niet: ‘Die vriend past niet bij je.’ Door de vriendschapskeuze van je kind af te wijzen, wijs je ook je kind af.’

Leeuw met verstand

Je dochter komt in tranen uit school: haar beste vriendin heeft haar afgedankt en allerlei gemene roddels over haar verspreid. Je zoon zit in een sportclub waarin hij optrekt met een jongen die hem zijn vriend noemt, maar die hem op school niet ziet staan. Kinderen kunnen wreed zijn voor elkaar. Als ouder voel je regelmatig de leeuw(in) in jezelf naar boven komen als je kind verdriet heeft of zich onheus behandeld voelt.

‘Je mag gerust een leeuw(in) zijn bij wie je kind kan schuilen en op verhaal kan komen’, aldus Klaar Hammenecker. ‘Maar wees wel een leeuw(in) met verstand. Laat je niet overspoelen door emoties, bel niet boos naar de school of stap niet op hoge poten naar de andere ouders. Als je kind gekwetst is, help je hem of haar niet door mee te veranderen in een gekwetst kind. Je zoon of dochter heeft nu behoefte aan een rustige, begripvolle ouder die luistert en mee nadenkt over wat er misschien aan gedaan kan worden. Een ouder die in het beste geval ook even naar zichzelf en zijn of haar eigen kindertijd kijkt. De kans is groot dat je jezelf herkent in dat muurbloempje of die brutale vlegel. Appels vallen niet onder perenbomen.

Ine, de mama van Bas, beaamt dat. ‘Ik was als kind heel verlegen. Ik keek zodanig op naar de populaire meisjes van mijn klas dat ik hen niet eens durfde aan te spreken. Vriendinnen maken was voor mij geen evidentie. Ik had daar tijd voor nodig, net als Bas. En ik gedijde ook beter met één goeie vriendin dan in een grotere groep. Die ene vriendin was meestal ook een buitenbeentje, trouwens. Ik weet nog dat ik Bas voor het eerst naar de kleuterschool bracht en vurig hoopte: als hij maar snel vriendjes heeft. En toen hij naar het eerste leerjaar ging: hij hoeft niet superslim te zijn, als hij maar populair is. Ik hoopte vooral dat mijn zoon het op sociaal vlak makkelijker zou hebben dan ik vroeger. Maar kijk, het lukt ons wel. Op onze eigen manier en in ons eigen tempo. Langzaam gaat ook.’

Eenzame pubers

Op de lagere school wordt de basis gelegd van het socialisatieproces: hier leren kinderen de sociale vaardigheden die nodig zijn om zich met anderen te verbinden. In de puberteit zetten ze de volgende stap. Pubers slaan voorzichtig hun vleugels uit. Vrienden en erbij horen worden belangrijker, in de eerste plaats om uit te zoeken wie ze zelf zijn en willen zijn. Bij wie vind ik aansluiting, bij wie niet, en vooral: hoe zien anderen mij? Tieners vergelijken zichzelf voortdurend met leeftijdgenoten, wat voor veel druk en onzekerheid kan zorgen.

Uit onderzoek blijkt dat het een van de eenzaamste periodes in een mensenleven is. Klaar Hammenecker: ‘Tieners hebben allemaal de indruk dat hun vrienden een fantastisch leven leiden – een beeld dat alleen maar versterkt wordt door alle enthousiaste posts op sociale media – terwijl ze zelf het gevoel hebben maar wat aan te modderen en zich soms rotslecht voelen. Maar dat met elkaar delen? Ho maar. Hier ligt wellicht de basis van die eenzame gevoelens tijdens de puberteit: je denkt dat je de enige op de wereld bent met al die twijfels en onzekerheden.’

Een en ander zorgt er bovendien voor dat pubers erg beïnvloedbaar zijn. Daar kan Willem, de papa van Lucas (14) over meepraten. ‘Sinds Lucas vorig jaar van school veranderd is, trekt hij op met jongens die stoere praat verkopen en veel in het park hangen om daar te roken en te drinken. Laatst kreeg ik een telefoontje van de school: Lucas had gespijbeld, samen met enkele vrienden. Hij is ook al eens thuisgekomen in redelijk benevelde toestand. Als ik mijn ongerustheid uit en hem wat strenger aanpak, krijg ik een brutale mond terug. Waar hij dan vervolgens zelf van schrikt, want als het erop aankomt, heeft hij nog een klein hartje.’

‘Dat een tiener meeloopgedrag vertoont, hoort er in deze fase bij’, verklaart Hammenecker. ‘Geef je kind de boodschap dat dit oké is, zolang het binnen bepaalde grenzen blijft die voor jou en je gezin belangrijk zijn. Worden die grenzen overschreden, dan moet je uiteraard reageren, maar toch ook vooral proberen te begrijpen waarom je kind zo handelt. Idem dito als je puber ‘verkeerde’ vrienden heeft. De vraag mag dan niet zijn: hoe hou ik hem daar weg, maar wel: wat zoekt en vindt hij daar dat voor hem blijkbaar waardevol is?’

Opposites attract

Elke vriendschap is een leerschool. Ook de ‘foute’, de teleurstellende en de moeizame. Kinderen experimenteren er met keuzes maken, zich in een ander verplaatsen en compromissen sluiten. Ze verbreden hun horizon als ze zien dat het er bij vrienden thuis heel anders aan toegaat en dat elk gezin zijn eigen gewoontes en regels heeft. Ze leren om te gaan met conflicten, jaloezie, misverstanden en zelfs verraad. Praat met je kind over de mooie kanten van vriendschap, maar ook over de donkere kanten ervan. Klaar Hammenecker: ‘Valt je kind op sociaal vlak uit de boot, kijk dan wat er precies moeilijk gaat. Is het bang om anderen aan te spreken? Bespreek samen hoe het dit een volgende keer kan aanpakken. Of vertel hoe jij vroeger vrienden maakte, en dat dat misschien ook niet vanzelf ging. Of dat je zelf als kind het tegenovergestelde was, maar graag wil weten hoe het voor hem of haar is en hoe je kunt helpen.’

‘Het probleem met Tessa (9) was niet dat ze verlegen was, integendeel’, lacht mama Karen. ‘Ze was behoorlijk dominant en zelfs populair in de klas, omdat ze zo veel durfde. Maar een echte vriend of vriendin had ze niet. Ik denk dat andere kinderen een beetje bang van haar waren, ook omdat ze snel boos werd en zich moeilijk kon beheersen, soms op het agressieve af. Thuis was ze trouwens ook zo hevig en temperamentvol. We zijn met haar naar een kindertherapeut gegaan én we hebben een andere school gezocht, waar ze een nieuwe start kon maken. Al in de eerste week had ze daar een vriendin. Een stil, lief meisje met wie onze woelwater het tot mijn verbazing goed kon vinden. In het begin was ik bang dat Tessa te veel de baas zou willen spelen, maar het moet gezegd: die twee tegenpolen halen het beste in elkaar naar boven. Zo mooi kan vriendschap zijn.’