Exact tien jaar geleden stortte de Rana Plaza-fabriek in Bangladesh in. De ramp werd een internationaal symbool voor de schaduwzijde van de mode-industrie, waar arbeiders vaak in erbarmelijke omstandigheden worden tewerkgesteld. Wat veranderde er sindsdien? ‘Vergeet niet: íémand draait op voor de prijs van je goedkope T-shirt.’
Dossier gerealiseerd door Aylin Koksal, Lara Laporte, Jorik Leemans en Lotte Philipsen.
8.57 uur, Savar, Bangladesh. Ongeveer negentig seconden duurde het, niet veel langer. Het was begonnen met de elektriciteit die uitviel, daarna kwamen de eerste stukjes van het plafond los, gevolgd door een verblindende stofwolk. En toen viel plots de hemel naar beneden.
–
Het is woensdagochtend 24 april 2013 wanneer in anderhalve minuut tijd de wereld van enkele duizenden textielarbeiders uit Bangladesh letterlijk instort. Meer dan 1100 mensen laten het leven wanneer het acht verdiepingen tellende gebouw genaamd Rana Plaza instort als een kaartenhuis. Dat is bijna de helft van alle aanwezige werkers. Nochtans was hun die ochtend beloofd dat alles veilig was.
–
‘De dag voor de ramp had ik opgemerkt dat er een scheur in het gebouw was. De fabrieksbazen stuurden ons naar huis om tien uur ’s ochtends, maar na de lunch riepen ze ons terug.’ Aan het woord is de Bengaalse arbeidster Nulifar. In het nieuwe boek Kleerkastvasten van journaliste Sarah Vandoorne getuigt de vrouw over de noodlottige dag. ‘De dag erna dachten we dat de fabriek gesloten zou worden, maar dat bleek niet het geval te zijn’, gaat Nulifar verder. ‘De productiemanager duwde me de fabriek binnen, tegen mijn wil. Hij dreigde een volledig maandloon in te trekken als ik niet zou gaan werken die dag.’
–
Ook de 40-jarige Firoz Hossen was er niet gerust op. In een interview met de Fair Wear Foundation vertelt hij hoe hij plots het plafond naar beneden zag komen. ‘Het hele gebouw schudde en ik kwam vast te zitten tussen gevallen stenen. We begonnen om hulp te schreeuwen en legden bakstenen onder één kant van het dak om het te ondersteunen.’
–
–
Hij zag ettelijke dode lichamen toen ze naar buiten probeerden te kruipen, zegt Firoz. ‘Toen realiseerde ik me dat er waarschijnlijk meer verdiepingen waren ingestort. Ik probeerde twee collega’s te redden die vastzaten, maar dat lukte niet. Een van hen had een paar vingers verloren.’ Het zou uiteindelijk vijf uur duren vooraleer de man de buitenwereld opnieuw zou bereiken. ‘Nadat een reddingsteam ons eruit had geholpen, keek ik om me heen en zag dat het hele gebouw weg was.’
–
–
Ook textielarbeidster Noor Banu (33) maakte op die noodlottige 24 april in Rana Plaza het ondenkbare mee. ‘Alles stortte binnen de minuut in, niemand kreeg de kans om te ontsnappen. Het dak viel van bovenaf op mijn hoofd en ik raakte bedolven onder een machine. Daarna werd het stil en toen dacht ik: ‘Dit is het einde. Ik ga dit niet overleven.’
Lees Noors volledige getuigenis:
–
Nulifar is nog steeds niet helemaal hersteld, vertelt ze in Kleerkastvasten. ‘Ik ben niet meer dezelfde. De pijn in mijn rug, schouder en hand gaat niet weg. Ik heb ook veel last van hoofdpijn. Een dokter stelde een CT-scan voor, maar dat kan ik niet betalen.‘
–
Aan de toekomst durft Nulifar niet te denken. ‘Wat als mijn kinderen ook in de textielsector terechtkomen? Als ze dat werk doen, gaan ze er misschien aan dood. Op 24 april, tijdens de herdenking van de ramp, vragen journalisten naar onze ervaringen. Maar wat leveren onze antwoorden op? Zoveel jaar later is er niks veranderd.’
De oprichting van Fashion Revolution
–
In de nasleep van de ramp groeit de verontwaardiging en vragen mensen om verandering in de mode-industrie. Diezelfde week nog zetten modeontwerpers Carry Somers en Orsola de Castro de activistische beweging Fashion Revolution op poten.
–
Hun doel? Een eerlijke, transparante en duurzame mode-industrie die komaf maakt met de uitbuiting van mens en milieu, en waarbij meer aandacht is voor veilige en waardige werkomstandigheden. Later zullen Somers en de Castro ook de hashtag #WhoMadeMyClothes introduceren. ‘Door de labels en retailers te vragen naar de afkomst van de kleding, zetten we druk op hen om hun keten transparanter te maken’, legt Carry Somers uit.
–
‘Ik hoop dat er dankzij het Bangladesh Akkoord nooit meer een ramp zoals Rana Plaza zal plaatsvinden.’
— Kalpona Akter, vakbondsleider
–
–
Het Bangladesh Akkoord
–
De vraag naar hervormingen is groter dan ooit. Enter het Bangladesh Akkoord op 15 mei 2013. Het is het allereerste juridisch bindende akkoord dat meer dan 200 deelnemende kledingmerken en -retailers verantwoordelijk stelt voor de veiligheid van meer dan 2 miljoen textielarbeiders. Het akkoord verplicht hen om onafhankelijke veiligheidsinspecties uit te voeren, de bevindingen openbaar te maken en de nodige reparaties te financieren om de fabrieken veiliger te maken.
–
Een mijlpaal voor de werkers, dat beaamt ook Kalpona Akter, voorzitter van de Bangladesh Garment & Industrial Workers Federation. ‘Door het Bangladesh Akkoord beloofden ettelijke merken dat ze medeverantwoordelijk zijn voor de veiligheid van de mensen die hun kleding maken. Dat betekende een veiligere werkomgeving voor meer dan twee miljoen textielarbeiders.’
–
–
Primark-perikelen
–
In juni ontdekt een klant van de fast-fashionketen Primark een kledinglabel met de verontrustende boodschap ‘gedwongen om uitputtende uren te werken’ genaaid in een jurkje. Hoewel het hele gebeuren waarschijnlijk een hoax is, wijst de Clean Clothes Campaign (een wereldwijd netwerk van arbeidsrechtenorganisaties) erop dat de beschreven omstandigheden – lange werkdagen, onveilige omstandigheden en lage lonen – voor veel textielarbeiders wel dagelijkse kost is.
Uitgekeken op fast fashion
–
Ook de journalistieke aandacht voor werkomstandigheden in lageloonlanden groeit. In 2015 stelt regisseur Andrew Morgan The True Cost voor, een baanbrekende documentaire die de schaduwzijde van fast fashion blootlegt. Morgan toont onder andere in welke erbarmelijke omstandigheden je kleding wordt geproduceerd en de verbijsterende invloed die het heeft op de betrokken arbeiders en ons milieu. In de woorden van de Britse journaliste Lucy Siegle die tijdens de docu aan het woord komt: ‘Fast fashion isn’t free. Someone, somewhere is paying.’
–
–
–
–
–
Schone festivals
–
Steeds meer onafhankelijke modefestivals focussen op duurzaamheid, ook op eigen bodem. Zo vindt op 1 maart de allereerste editie van het Fair Fashion Fest in Gent plaats. Het evenement promoot duurzame en ethische mode en het brengt ontwerpers, ondernemers en consumenten samen die geïnteresseerd zijn in fair fashion. Je ontdekt er modeshows, workshops, lezingen en andere activiteiten die duurzame mode en het bewustzijn daarrond vergroten.
Een slecht rapport
–
Amper 1% van het materiaal dat gebruikt wordt voor kleding wordt gerecycled, de mode-industrie is verantwoordelijk voor 10% van de wereldwijde uitstoot van broeikasgassen en elk jaar gaat er 500 miljard dollar verloren doordat kleding nauwelijks wordt gedragen en zelden wordt gerecycled. Het zijn slechts enkele van de vele opmerkelijke bevindingen die voortkomen uit het intussen zeer bekende en vaak geciteerde rapport Redesigning fashion’s future, dat in 2017 gelanceerd wordt door de Ellen MacArthur Foundation.
–
Het Modepact
–
‘s Werelds grootste luxemerken zetten in augustus tijdens de G7 een stap richting meer duurzaamheid met de lancering van het zogenaamde Fashion Pact: een initiatief dat tot doel heeft modebedrijven en -merken te verenigen om het milieu te beschermen en duurzame praktijken te bevorderen. Het geesteskind van François-Henri Pinault, CEO van Kering (Gucci, Saint Laurent…) krijgt al snel de steun van 32 modemagnaten, waaronder Chanel, Prada en H&M. Elke ondertekenaar van het pact verbindt zich ertoe stappen te ondernemen om zijn voetafdruk te verkleinen, de biodiversiteit te beschermen en de negatieve impact van zijn activiteiten op de oceanen te minimaliseren.
–
Seksueel geweld in jeansfabrieken
–
Een rapport van de ngo WRC (Workers Rights Consortium) brengt veelvuldige incidenten van verkrachting, seksueel geweld en verbaal geweld in drie grote fabrieken in Lesotho aan het licht. Meer dan 120 vrouwen getuigen dat ze gedwongen werden tot seks door hun mannelijke supervisors. Sommige slachtoffers hielden hiv over aan de verkrachting, omdat de mannen dreigden hun loon achter te houden of zelfs ontslagen als ze onbeschermde seks weigerden. De wanpraktijken in de jeansfabrieken, die produceren voor grote spelers zoals Levi’s en Wrangler, zet het thema van arbeidsomstandigheden terug op de kaart. Het rapport leidde tot een akkoord tussen vakbonden, merken en producenten in Lesotho om gender-based violence aan te pakken.
De betere gids
–
De consument mag dan wel wakker geschud zijn, het vinden van eerlijke mode blijkt moeilijk. Dat probleem wil Niki de Schryver verhelpen met COSH!, kort voor conscious shopping made easy. Een researchteam neemt merken van lokale handelaars onder de loep en gaat na of ze wel zo ethisch en groen zijn als ze beweren. Via een handige zoekfunctie zie je in één oogopslag waar er in jouw buurt mooie en duurzame items te scoren zijn. ‘Ik geloof heel hard in de koopkracht van mensen voor verandering,’ stelt de Schryver.
‘Ik geloof heel hard in de koopkracht van mensen voor verandering’
—Niki de Schryver, bezieler COSH!
Een wereldwijde pandemie
–
Covid slaat toe en heel wat merken annuleren hun bestellingen bij fabrieken, met als gevolg dat arbeiders niet of laat betaald worden. Volgens de Schone Kleren Campagne zou tussen maart 2020 en maart 2021 11,85 miljard dollar aan lonen niet uitbetaald zijn. ‘Kledingwinkels moesten noodgedwongen sluiten en labels besloten dat ze de bestelling toch niet wilden, of toch niet tegen de volledige prijs’, vertelt parlementslid Sara Matthieu (GROEN).
–
‘Het probleem is dat die fabrieken daar geen weerwoord op hebben, door de macht van de modelabels. Dat is iets waar de consument zich zelden van bewust is. Het is absurd dat zoiets kan. Als je handelsakkoorden sluit, moeten wij ervoor zorgen dat de arbeidsomstandigheden en wetgeving gerespecteerd worden. Daar moeten echt nog stappen gezet worden. Eigenlijk hebben we in Europa echt wel wat macht op dat vlak.’ Als reactie op dit onrecht wordt de #PayUp campagne opgestart om merken te vragen om de geproduceerde en bestelde stuks wel te betalen. Het probleem is jammer genoeg nog altijd niet opgelost.
Je kan jouw keuzes op elk moment wijzigen door onderaan de site op "Cookie-instellingen" te klikken."
Greta Thunberg als covergirl
–
In augustus 2021 wordt Vogue Scandinavia gelanceerd. Voor hun allereerste nummer kiest de redactie voor niemand minder dan Greta Thunberg op de cover. Geen model of actrice, maar een klimaatactiviste: een opvallend statement van een van de meest iconische modemagazines. Thunberg hekelt in het nummer ook de modesector, die een grote bijdrage levert aan de klimaatopwarming.
Postkaart uit de Atacama-woestijn
–
Dat fast fashion schadelijk is voor mens en milieu, wordt nog eens pijnlijk duidelijk wanneer verbijsterende beelden van de Atacama-woestijn in Chili online opduiken. Het droogste woestijngebied ter wereld is een stortplaats geworden voor kleding: elk jaar arriveert er minstens 59.000 ton aan tweedehandskleding of onverkochte kledij. Een deel wordt doorverkocht, maar 39.000 ton belandt in de woestijn. De kleding die arbeiders in lageloonlanden voor veel te weinig geld in elkaar stikten, wordt achteloos afgedankt. Aan sommige zwervende stukken hangt zelfs nog een prijskaartje.
Het Europese textielplan
–
Europa stelt een ambitieuze textielstrategie voor. Het plan is onder andere het gebrek aan transparantie bij kledingmerken en greenwashing aan de kaak te stellen. Wat gaat er concreet veranderen?
–
Luister naar het geluidsfragment voor meer informatie.
–
Bangladesh Akkoord 2.0
–
Ook Pakistan wordt opgenomen in een akkoord dat 187 modemerken ondertekenen, wat het beleid van meer dan 500 Pakistaanse textielfabrieken moet verbeteren. Concreet betekent dat: meer transparantie naar het publiek toe, meer inspecties binnen de fabrieken om allerhande gevaarlijke situaties te voorkomen, en meer meldpunten, zodat arbeiders op een vertrouwelijke manier de problemen kunnen aankaarten.
Schone Shein
–
Ultra-fast-fashionmerken als het Chinese Shein zijn opnieuw aan een opmars bezig In de documentaire Inside the Shein Machine verdiept journaliste Iman Amrani zich in het geheimzinnige merk en de fabrieken waarin goedkope kleding wordt gefabriceerd. Arbeiders blijken er maar één vrije dag per maand te hebben. Maken ze een fout? Dan krijgen ze een boete en moeten ze driekwart van hun loon inleveren. Het merk maakt zich – naast het schenden van arbeidsrechten – schuldig aan greenwashing, dat stelde onze journaliste vast toen ze de ‘duurzame’ collectie van Shein onder de loep nam.
Bangladesh vandaag
–
Een van de grootste struikelblokken in Bangladesh blijft de lage lonen. In 2018 werd het nieuwe minimumloon bepaald op 8000 taka per maand, wat toen 95 dollar waard was, maar nu slechts 75 dollar. Voor een écht leefbaar loon zouden mensen zes keer meer moeten verdienen. ‘Als de arbeiders van Rana Plaza een leefbaar loon hadden gekregen, hadden ze ervoor gekozen om op 24 april 2013 niet te werken en zo de dood tegemoet te gaan’, vertelt Kalpona Akter. ‘Ze wisten dat er scheuren in het gebouw waren en vreesden voor hun leven. Zonder spaargeld of financieel vangnet is de vrees om je job te verliezen te groot.’ Ook om het probleem van kinderarbeid terug te dringen is het loon van groot belang. ‘Als mijn moeder genoeg had verdiend, was ik niet op mijn twaalfde in een fabriek beginnen werken.’
Het is voor textielarbeiders in Bangladesh ook nog steeds moeilijk om vakbonden te vormen en zich te verenigen. Werknemers die proberen vakbonden te organiseren, worden vaak bedreigd, lastiggevallen of ontslagen. Akter getuigt dat mensen die vredevol op straat komen voor hun rechten hard aangepakt worden en zelfs worden gevangengenomen.
–
Sara Ceustermans, coördinator van de Schone Kleren Campagne, ziet drie positieve evoluties sinds Rana Plaza en de oprichting van het Bangladesh Akkoord: ‘Twee miljoen kledingarbeiders werken in veiligere omstandigheden. Het akkoord bracht ook betere klachtenmechanismes voor de kledingwerkers. De uitbreiding naar Pakistan is goed nieuws en we hopen op een verdere verspreiding daarvan.’
–
‘Daarnaast is er meer transparantie: toen Rana Plaza instortte, wisten modemerken niet of ze betrokken waren bij de ramp. Organisaties zoals Fashion Revolution en Clean Clothes Campaign hebben opgeroepen tot meer transparantie en merken geven hier stilaan gehoor aan. Ten derde is het thema van ketenzorg, waarbij merken verantwoordelijkheid moeten nemen voor wat er in hun productieketen gebeurt, in opmars. Het dringt door dat vrijwillige maatregelen niet voldoende zijn. Het Bangladesh Akkoord toont aan dat juridisch bindende akkoorden werken.’
Ondanks de verbeteringen van de voorbije jaren staat Bangladesh nog steeds in de top 10 van landen met slechtste omstandigheden voor arbeiders.
Wat gaat Europa doen?
–
Met de langverwachte textielstrategie gaf Europa in 2022 een sterk signaal dat de textielindustrie dringend een nieuwe richting moet inslaan. Dit initiatief van de Europese Commissie moet de textielindustrie in Europa dwingen om duurzamer en verantwoordelijker te worden. Daarbij worden belangrijke instrumenten ingezet, zoals uitgebreide producentenverantwoordelijkheid en een digitaal productpaspoort voor kleding en wetgeving om greenwashing te voorkomen.
–
‘De textielstrategie is nog geen wet an sich, voor alle duidelijkheid, maar een opsomming van wat we kunnen doen’, zegt Sara Matthieu, Europees Parlementslid voor Groen. ‘Een van de belangrijkste dingen waar we over gaan stemmen is de zorgwetplicht. Dat komt erop neer dat bedrijven de verantwoordelijkheid gaan hebben over de volledige keten van hun producten.’
–
Ambitieuze plannen dus, maar volgens Matthieu gaat de strategie nog niet ver genoeg. ‘Wat volgens mij nog altijd ontbreekt is de vraag: waar willen we naartoe? Er is geen concreet doel, er zit niet overal wetgeving achter en sommige zaken zijn nog te vrijblijvend. Om een voorbeeld te geven: er wordt niet gezegd hoeveel minder grondstoffen we moeten gebruiken in de kledingindustrie’, zegt ze. ‘Als we erin slagen om een goede wetgeving te realiseren, dan kunnen we de multinationals dwingen om eerlijk te produceren en om voor goede werkomstandigheden te zorgen.’
–
Produceren we onze kleding beter in Europa?
Sommige modemerken kiezen bewust voor Europese productie of trekken van Azië naar Europa, wat men reshoring noemt. Is dit op vlak van eerlijke arbeidsomstandigheden voor de kledingarbeiders een goed idee?
Wij zochten het uit:
Wat kun je doen als consument?
–
1 – Koop minder. ‘Het produceren van kleding gebeurt momenteel in een gekmakend tempo’, klinkt het bij Sara Ceustermans. ‘Sinds 2000 is de productie van kleding verdubbeld in aantal stuks wereldwijd.’ Zelfs als we meer stoffen recycleren, blijft het een goed idee om de mallemolen te vertragen, in de eerste plaats voor onze planeet, maar ook voor de mensen die onze kleding maken. Als de productiedruk afneemt, komt dat arbeiders mettertijd ten goede. Om het in de woorden van wijlen Vivienne Westwood te zeggen: ‘Buy Less, Choose Well, Make it Last.’
TIP: The Buyerarchy of needs van de Canadese illustrator Sarah Lazarovic. Onderaan de piramide van de Buyerarchy staat ‘gebruik wat je al hebt’. Kijk in je kledingkast en maak nieuwe combinaties, herontdek vergeten stuks en koester wat je bezit. Vervolgens kun je: lenen (huren), swappen, thriften, maken en kopen als laatste oplossing.
2 – Koop bewuster. Wie geen tijd heeft om zelf huiswerk te maken maar toch duurzamer wil kopen, kan terecht bij COSH!, het platform dat lokale winkels onder de loep neemt en toont waar je eerlijke merken shopt. ‘Er zijn de laatste jaren zoveel duurzame, jonge initiatieven en merken opgestaan. Ze hebben geld nodig om te groeien. Wie de financiële koopkracht heeft kan hen daarbij helpen door bij hen te kopen in plaats van elders’, licht Niki de Schryver toe.
–
3 – Laat je stem gelden. Duurzame mode-experts vinden niet dat je van consumenten kunt verwachten dat ze voor iedere aankoop huiswerk maken. De wetgeving en inspanningen van de bedrijven zijn minstens even belangrijk. Als consument kan je echter wel je stem laten gelden via de juiste kanalen. Verschillende ngo’s sloegen recent de handen in elkaar voor de petitie Good Clothes Fair Pay. Ze hebben 1 miljoen handtekeningen van EU-burgers nodig om het thema op de agenda te zetten.
–
–
Eind mei is er daarnaast een stemming in het Europese Parlement over de verplichte ketenzorg. Om de Belgische Europarlementsleden te laten voelen dat hun kiezers dit belangrijk vinden heeft een groep organisaties, waaronder de Schone Kleren Campagne en Fairtrade Belgium, de actietool Vote of the year gelanceerd. ‘Wetgeving moet ervoor zorgen dat je met een gerust hart iets nieuws kunt kopen’, vindt Sara Ceustermans. ‘Het moet leiden tot een eerlijk loon voor de mensen die onze kleding maken.’
–
Of zoals Noor Banu, destijds textielwerkster bij Rana Plaza, ons vertelt: ‘In lageloonlanden werken we ons elke dag uit de naad, maar we blijven arm. Ik kom met mijn kinderen amper rond met ons geld. Wanneer zal dit eindigen? Zullen we ooit de zon zien opkomen?’
Deze reportage kwam tot stand dankzij medewerking van Kalpona Akter, Awaj Foundation, Noor Banu, Sara Ceustermans (Schone Kleren Campagne), Clean Clothes Campaign, Niki de Schryver (COSH!), Fair Wear Foundation, Fashion Revolution, Sara Matthieu, Annelies Tolenaar (COSH!), Sarah Vandoorne, Visie, We Social Movements (WSM) en Jasmien Wynants.