Van het dak naar de tak: de groene metamorfose van de zinken daken van Parijs

De komst van de Olympische Spelen is niet het enige dat leeft in Parijs. Hoog boven de grond ondergaan 
de typische grijze zinken daken van de stad een metamorfose. Ze vergroenen steeds meer, en met de 
klimaatverandering is dat ook nodig.

Loop rond in Parijs en kijk omhoog. Of liever, klim omhoog, een heuvel of een dak op, en kijk dan naar beneden: aan je voeten ligt een van de meest karak-
teristieke erfgoederen van de Franse hoofdstad: de 
zinken daken. Samen met de Eiffeltoren vormen ze de essentie van de skyline van Parijs.

‘Tijdens het gouden uur krijgt deze grijze zee een prachtige warme gloed. Het is subliem, het is uniek in de wereld’, zegt Fransman Olivier Boileau Descamps. Deze enthousiaste man werkt al tien jaar samen met de Franse fotograaf Gilles Mermet om de daken, of beter gezegd, de vaardigheid van degenen die ze dekken, erkend te krijgen door Unesco. De aanvraag loopt en de erkenning is nog nooit zo dichtbij geweest: internationale juryleden toeren momenteel over het zink om het te bestuderen en zullen begin december hun oordeel vellen.

Een erfgoedsite?

Het was tijdens de grote werken van Haussmann – de baron die tweehonderd jaar geleden het gezicht van de stad veranderde – dat deze Parijse bijzonderheid ontstond. ‘Onder Napoleon III hadden projectontwikkelaars dezelfde zorgen als vandaag, en zink biedt twee grote voordelen: het is licht en het is goedkoop’, zegt Boileau Descamps. Met het gebruik van dit materiaal ontstonden de herkenbare schuine mansardedaken die een woning hoger maakten en de leefruimte vergrootten door het aantal zolderkamers te vermenigvuldigen.

‘We gaan dit erfgoed promoten, en het handwerk dat eraan te pas komt om het in stand te houden weer in de schijnwerpers zetten. We willen dat jonge mensen opnieuw dakdekkers, zinkwerkers of ornamenteerders willen worden, waarbij we uiteraard de vooruitgang op het gebied van klimaattechniek integreren. Het laatste wat we met deze kandidatuur willen bereiken, is dat Parijs onder een stolp wordt gezet’, stelt de project-
leider ons gerust.

Het gaat er niet om de daken van Parijs op dezelfde lijst te zetten als het kasteel van Versailles of de Machu Picchu, maar eerder om een vaardigheid erkend te 
krijgen op de lijst van immaterieel erfgoed. En dat is ook nodig, want met de klimaatverandering is de noodzakelijke transformatie van de daken al begonnen.

In hartje Parijs, op het dak van een gedeelte van het stadhuis, staan bloeiende wijnstokken. Is dat verrassend? Niet echt: ‘Parijs was ooit de grootste wijngaard van Frankrijk’, zegt Virginie Dulucq, directeur van UrbAgri. Wat deze vijfde generatie wijnbouwer 
het meest interesseert, zijn de omstandigheden om druiven te kweken: ‘We hebben al twee vinificaties gedaan en de omstandigheden op het dak zijn echt gunstig: er is wind, veel zon en de omringende gevels zorgen voor een warmte-effect. De wijnstokken drogen snel, dus er ontwikkelen zich niet veel plagen.’

Aardbeien op de opera

Er zijn heel wat argumenten om in een stad als Parijs aan stadslandbouw te doen: hitte-eilanden verminderen, biodiversiteit bevorderen, aanvullende voedsel-
gewassen verbouwen, socialiseren in nieuwe groene ruimten en zelfs opleidingsmogelijkheden bieden. Burgers en verkozenen raken ervoor gewonnen. Dulucq merkte een keerpunt op halverwege de jaren 2010: ‘Bewoners raakten steeds meer geïnteresseerd. Lokale overheden zagen de sociale, ecologische en, in mindere mate, economische voordelen en er volgden een aantal oproepen voor projecten.’

Hetzelfde geldt voor Nicolas Bel, een van de oprichters van Topager, dat het ontwerpen en creëren van eetbare stadslandschappen combineert met wetenschappelijk onderzoek naar veerkrachtige steden. ‘We zijn er in 2012 aan begonnen en heel snel veranderde stadslandbouw van iets dat compleet nieuw was en heel moeilijk over te brengen, naar bijna een must-do.’ Zozeer zelfs dat Parijs volgens de expert nu de referentiestad is op dit gebied. ‘Vroeger waren New York en Montreal de drijvende krachten, maar de dynamiek die op gang is gebracht door Réinventer Paris, de Parisculteurs en anderen, heeft geleid tot een ongelooflijke diversiteit aan spelers en praktijken.

Een van de vele projecten van het bedrijf is de vergroening van het dak en de gevel van de Opéra Bastille. Hop, aardbeien en andere gewassen groeien nu boven de notenbalken van Verdi. Boven op Le Bon Marché, het chique warenhuis op de linkeroever, heeft Topager een gemeenschappelijke tuin voor het personeel aangelegd, evenals een tuin die het restaurant La Grande Épicerie voorziet van zaai-
lingen, eetbare bloemen en nog veel meer.

De grootste verandering ten opzichte van de begindagen van de stadslandbouw is de blik op de toepassing. Aanvankelijk dacht men dat het net als professionele landbouw zou zijn, dat we op daken zouden gaan produceren zoals op de velden. Maar het is ingewikkeld om rendabel te zijn. Vandaag diversifiëren we.’ Groene ruimten ontwikkelen voor bedrijven, volkstuinen aanleggen 
op de daken van sociale woonwijken en bezoeken brengen aan het grote publiek maken vandaag deel uit van het bedrijfsmodel.

Een stukje geschiedenis

Zowel bij inwoners als bij toeristen slaan ongewone rondleidingen op de daken van Parijs aan. ‘Dankzij films, tv-series en kunst in het algemeen staat het beeld van zinken daken in de verbeelding van mensen gegrift, net zoals de Eiffeltoren’, zegt Constance Fichet-Schulz. Samen met haar moeder, Béatrice Fichet – een grafisch ontwerpster die onder andere werkt aan het nieuwe hoofdkwartier voor Defensie in Brussel – creëerde ze het merk Toit de Paris.

‘Toen ik klein was, brachten mijn ouders een stukje van de 
Berlijnse Muur voor me mee. Dat voorwerp maakte een diepe indruk op mij en ik heb het altijd bewaard. Daarom wilde ik souvenirs maken die een betekenis zouden hebben voor de stad, haar stedenbouw en haar geschiedenis, in plaats van de made-in-China goodies die je overal ter wereld voor een habbekrats kunt kopen. Het zink van deze emblematische daken was een voor de hand liggende keuze.’

Dus besloot ze om geüpcyclede designobjecten te maken met zink dat werd verzameld bij dakdekkers die renovaties uitvoerden. Plattegronden van de stad of beelden van bekende monumenten en wijken van Parijs zijn gezeefdrukt op wat de ontwerpster beschrijft als ‘scherven van de stad die een halve eeuw hebben meegemaakt’ en die op deze manier haar geschiedenis belichten.

Aan grondstoffen geen gebrek, want naar schatting 
70 tot 80 procent van de Parijse daken is bedekt met zink. Ze volgen meestal die karakteristieke schuine lijn, met een knik erin. De vraag rees of deze helling een beperking zou vormen voor de ontwikkeling van groene daken en stadslandbouw, die van vlakke oppervlakken houden. Niet volgens Roofscapes. Dit Parijse bedrijf heeft een omkeerbare houten structuur ontworpen, die op een deel van het dak kan worden geplaatst om hangende tuinen te creëren en schaduw te bieden aan het zink.

Eytan Levi is een van de drie oprichters van de start-up, die werd gelanceerd aan het MIT in Boston. ‘We vroegen ons af hoe steden zich kunnen aanpassen aan een veranderend klimaat, dat steeds minder zal 
lijken op het klimaat waarvoor ze gebouwd zijn.’

De jonge architecten besloten het probleem aan te pakken via de daken, die ongeveer 30 procent van Parijs bedekken. Want de charme van de zinken daken is nu ook een bron van bijzondere uitdagingen: ‘Vroeger werkte het materiaal goed vanuit thermisch oogpunt, maar vandaag kan de oppervlaktetemperatuur van een zinken dak oplopen tot 80 graden als het 40 graden in de schaduw is’, zegt Eytan Levi.

‘Een onderzoek dat vorig jaar in het medisch tijdschrift The Lancet werd gepubliceerd, noemde Parijs de Europese hoofdstad waar het risico om te sterven door hitte het grootst is. Natuurlijk isoleren we tegenwoordig beter dan in de 19de eeuw, maar als hittegolven langer worden, zal de hitte uiteindelijk de gebouwen binnendringen. Het is daarom essentieel om schaduw te creëren en indien mogelijk vegetatie aan te planten.’

Net als in Venetië

Voor het creëren van hun structuren liet het trio zich inspireren door wat er elders in Europa wordt gedaan: ‘In Venetië zijn er de altane. Deze dakconstructies geven bewoners toegang tot de buitenlucht. In Zürich is het terrasson – het bovenste deel van het mansardedak – vaak plat, wat betekent dat mensen sinds de 19de eeuw het dak gebruiken om hun was te drogen. Veel gebouwen hebben deze ruimte nu veranderd in een gemeenschappelijke ruimte voor het hele blok. Het aspect gezelligheid is ook essentieel voor ons.’

Door de verschillende beperkingen op het gebied van erfgoedbescherming die voor bijna alle gebouwen in Parijs gelden, zal het project waarschijnlijk nog niet onmiddellijk de daken van de Franse hoofdstad bedekken. Maar Roofscapes ontvangt steeds meer verzoeken om informatie en bovenal kon de start-up onlangs beginnen met de installatie van een proefstructuur op het gebouw van de L’Académie du Climat (op een steenworp van de UrbAgri-wijngaarden), om de impact van het systeem in reële omstandigheden te meten.

Misschien zal het vergroenen van daken, hoe historisch ook, op een dag net zo vanzelfsprekend lijken als elektriciteit en wifi in middeleeuwse kastelen.