Een gans jaar je zin doen en dan één week detoxen? Helaas werkt het zo niet

Bij het begin van elk jaar draaien de algoritmes overuren om je via sociale media en advertenties te bestoken met detoxkuren, sapvasten en andere – liefst zo extreem mogelijke – regimes die je zullen doen blaken van gezondheid en levenslust. Wat is de zin en onzin van het idee van ‘ontgiften’? En waarom zijn we er zo op uit om onszelf van binnenuit te zuiveren?

‘Mijn maag krimpt in elkaar bij het horen van dat woord’, zegt Karolien Olaerts als we haar vertellen dat we bellen voor een stuk over detox. ‘Detox is zo’n onzin, het frustreert me dat bij het begin van het jaar de sociale en andere media overlopen van kuren en regimes.’ Hiervoor kijkt Olaerts, biomedisch wetenschapper met specialisatie voeding en bezieler van Karola’s Kitchen, een populaire blog en Instagramkanaal met no-nonsense voedingsadvies, naar de dieetindustrie: een groot en machtig instituut waar veel geld in omgaat. ‘Supplementen, programma’s en zelfs detoxreizen: het aanbod is groot. De afslankindustrie is gigantisch, maar als je het over detox hebt is je doelgroep nog groter, want dan neem je ook de mensen mee die gezond willen leven, en wie wil dat nu niet?’

Klein gevaarlijk afval

Het mikpunt? Ons schuldgevoel. ‘Met de feestdagen achter de rug voelen velen zich helaas schuldig over wat ze gegeten hebben’, aldus Karolien. ‘We zijn gebrainwasht om te denken dat we iets nodig hebben van buitenaf om ons te helpen gezond te worden: alsof we wandelende containertjes vol klein gevaarlijk afval zijn die dringend geledigd moeten worden.’ Karolien is stellig: het is niet nodig om te detoxen. Ons lichaam is perfect in staat om zaken die niet in ons lichaam thuishoren af te voeren. ‘Je lever en nieren: dat is alles wat je nodig hebt om te ontgiften. Die organen hebben als specifieke taak om afvalstoffen af te voeren. Ook via de huid en de ademhaling elimineer je afvalstoffen. Het menselijk lichaam is een ingenieus systeem waarop we mogen vertrouwen.’

‘Let maar eens op’, vertelt Karolien. ‘Als een voedingsgoeroe een detox aanraadt, zal je nooit precies te horen krijgen over welke toxines het gaat. De toxines die ons lichaam echt kwaad doen zijn nicotine, alcohol en andere drugs. Wil je je lijf een plezier doen? Stop dan met roken en drink zo weinig mogelijk. Maar dat is geen populaire boodschap. Mensen doen liefst 51 weken per jaar hun zin in de hoop dat met één week detox te kunnen compenseren. Zo werkt het niet.’

Angst voor e-nummers

Er is één bepaalde groep toxines die wel een terechte reden tot bezorgdheid vormen: de dioxines. Die stoffen ontstaan bij verbranding, zowel door menselijke handelingen als door natuurfenomenen zoals bosbranden of vulkaanuitbarstingen. Wat voeding betreft vind je dioxines vooral in dierlijke producten. In kleine hoeveelheden kan dit geen kwaad, maar met grote dosissen zal je lichaam wel moeite hebben. Dus nog iets wat je kunt doen om je gezondheid te vrijwaren is dierlijke producten wat vaker vervangen door plantaardige alternatieven. ‘Dioxines vormen totaal geen reden tot paniek, maar zijn wel een reden om dierlijke producten niet tot de basis van je eetpatroon te maken’, aldus Karolien. Ongerustheid over additieven of bewaarmiddelen wuift Karolien weg. ‘Clean eating is een hype. Ik ben voorstander om onbewerkt voedsel als de norm te nemen, maar dat maakt bewerkte producten niet toxisch. Alle additieven zijn in Europa absurd goed onderzocht. Van alle gebruikte additieven weten we perfect hoe die zich gedragen in je lichaam. De angst voor e-nummers wordt erg gevoed door voedingsgoeroes die je dan prompt een supplement of een nieuw boek aansmeren om te ontgiften.’

Laatste avondmaal

Luisteren naar je lichaam is dé formule om een gezonde relatie met eten te ontwikkelen. ‘Maar aan die boodschap kan niemand geld verdienen’, lacht Karolien. ‘Jezelf overeten tijdens de feestdagen gebeurt vaak en betekent niet dat je een detoxkuur nodig hebt. Je lichaam zal zelf aangeven wat het nodig heeft. Misschien heb je de volgende dag pas tegen de middag weer honger. Door pas te eten als je er opnieuw nood aan hebt, raakt je lichaam vanzelf in balans. ‘Gewoon wat minderen af en toe’ is geen sexy slogan: het is niet extreem en er hangen geen grote beloftes aan vast, maar het is het enige wat werkt op lange termijn.’

‘Fysiek kunnen de meeste kuren, zoals groentesapjes, geen kwaad’, weet Karolien. ‘Maar mentaal kan het een zware dobber zijn. Tijdens een kuur isoleer je je van je omgeving en ben je snel geïrriteerd omdat je lichaam in een stressmodus gaat doordat het bepaalde voedingsstoffen mist. Als je tijdens de kuur het strenge regime niet volhoudt, komt je interne criticus op de proppen om je een stevige uitbrander te geven. Verder verstoort het je relatie met eten. Luisteren naar je eigen honger- en verzadigingsgevoel is de basis voor een gezond voedingspatroon. Tijdens een detoxkuur leer je de signalen van je lichaam te negeren. Hoofdpijn? Dat is een teken dat het goed gaat. Honger? Even doorbijten. Niet dus. Zo’n afgelijnde kuur die op een bepaalde dag start zorgt bovendien vaak voor een laatste-avondmaal-effect waarbij je veel meer eet – nu het nog kan – dan je normaal zou doen. Elke vorm van restrictie zorgt nadien – als het weer mag – voor overeten.’

Kopje klei

‘Waar ik wel ver van zou wegblijven zijn shakes en supplementen’, adviseert Karolien. ‘Deze producten kunnen vol chemische rommel zitten en je gezondheid wel degelijk schaden. En wat me echt angst aanjaagt is de ‘clay cleanse’: een detox die volop gepromoot wordt door influencers op sociale media en ronduit gevaarlijk is. Je drinkt dagelijks een glas water waarin klei is opgelost. Dit zou alle toxines uit je lichaam opnemen en afvoeren. Ten eerste zit klei vaak vol zware metalen en is het niet geschikt voor consumptie. Verder staat klei er inderdaad om bekend stoffen te kunnen absorberen. Maar klei maakt geen onderscheid tussen welke stoffen het opslorpt, dus ook alle vitaminen en mineralen uit je voedsel worden afgevoerd, wat snel tot tekorten kan leiden. Je raakt letterlijk ondervoed.’

Karolien stipt het al aan: een slanke halfgodin die via sociale media toont hoe ze elke dag een kopje kleiwater drinkt is een sterke prikkel om het zelf ook eens te proberen. ‘Iedereen is daar gevoelig voor’, zegt Karolien. ‘Je ziet een knappe persoon met tonnen energie die je een schijnbaar makkelijke manier aanreikt om hetzelfde soort leven te leiden. Dat laat niemand koud. En net daarom zouden zulke boodschappen veel strenger gereguleerd moeten worden. Er bestaat geen wetgeving die het aanprijzen van dieet- en detoxproducten via sociale media inperkt. Instagram is op dat vlak het Wilde Westen.’ Accepteren dat we ons niet elke dag fris en fruitig voelen is daarbij een belangrijke stap. ‘Je energie zit niet altijd op 100%, daar hoef je geen oplossing voor te zoeken.’

Het Instagramdieet

Over het effect van Instagram op onze voedselkeuzes schreef de Britse voedingsdeskundige en wetenschapscommunicator Pixie Turner het boek The Insta-Food Diet. Een mirakelbes, kruidensupplement of een groen poedertje dat ons in één keer gezond maakt is perfect like-baar materiaal voor een Instagram-post. ‘Maar voedsel is geen medicijn. En influencers zijn geen dokters.’ Ondanks het feit dat de informatie over voedsel die verspreid wordt op Instagram vaak misleidend is, blijkt dat veel mensen sociale media gebruiken als voornaamste bron van informatie over voedsel en gezondheid. ‘Een Amerikaans onderzoek van het Pew Research Center wees uit dat 90% van de Amerikanen tussen de 18 en de 24 jaar medische informatie die ze via sociale media vinden vertrouwen. Dit is een probleem, want er is geen controle op wie welke informatie verkondigt via deze platformen. Slechts 1% van de dokters en andere medische professionals gebruikt sociale media om te communiceren over betrouwbare wetenschappelijke onderzoeksresultaten. Dat betekent dat het gros van wat je op je feed ziet passeren ongegrond advies is.’

Pixie verklaart waarom Instagram zo’n krachtig kanaal is: ‘Als mensen zijn we sterker aangetrokken tot verhalen dan tot cijfers. Anekdotes beklijven en zijn makkelijker te onthouden dan statistieken.’ Als iemand een video opneemt waarin hij vertelt dat zijn dagelijkse dosis seldersap zijn energiepeil verhoogt, spreekt dat ons meer aan dan een onderzoek dat genuanceerd uitlegt dat seldersap geen wondermiddel is, maar gewoonweg water met wat vitaminen die je ook kunt binnenkrijgen door de aanbevolen dagelijkse portie groenten en fruit te eten. Instagram is een medium dat vaak gebruikt wordt voor persoonlijke verhalen over diëten en gezondheid, maar wat werkt voor één persoon kan gevaarlijk zijn voor de andere. Bovendien weten voedselfabrikanten deze kanalen ook te bespelen. ‘Via influencers kunnen bedrijven boodschappen de wereld insturen die ze niet op hun verpakkingen mogen zetten. Bepaalde claims die ze wetenschappelijk niet hard kunnen maken en dus wettelijk verboden zijn om zwart op wit te verkondigen. Werken met influencers is een geniepige manier om hieromheen te werken’, schrijft Pixie.

Overleven tot de lente

Maar waarom hebben wij als mens zo’n hang naar periodes van schaarste en zuivering? Om de filosofische beweegredenen van onze detoxdrang te achterhalen bellen we Marli Huijer op, hoogleraar publieksfilosofie aan de universiteit van Rotterdam en voormalig ‘Denker des Vaderlands’ van Nederland. Ze schreef het boek Discipline, over leven in een wereld waar nooit schaarste heerst.

‘Een groot deel van de mensen die een periode van schaarste inlassen doet dat uit religieuze overwegingen’, aldus Huijer. ‘Door los te komen van menselijke verlangens willen ze het aardse bestaan overstijgen en in contact komen met het goddelijke.’ Een ander deel van de mensen die hiertoe zijn aangetrokken doet het uit gezondheidsperspectief. ‘Het idee dat je met voedsel ook het demonische binnenkrijgt zie je al bij de oude Grieken. Ook in die tijd was er sprake van ontgiften. Het is wetenschappelijk niet te bewijzen dat zulke periodes van onthouding tot meer gezondheid leiden, maar het zit diep ingebakken in onze cultuur.’

Ook later in de geschiedenis houdt het idee van onthouding stand. ‘De sobere periodes die we zien in premoderne samenlevingen kregen een religieuze verklaring, maar waren vooral een manier om de voorraden een hele winter te doen meegaan. De geestelijk leider riep een periode van schaarste uit zodat de gemeenschap zou overleven tot de lente. Om het makkelijker te maken werden er rituelen aan verbonden. Na de oogst volgde er een groot oogstfeest: een moment van exces. Daarna begon de periode van soberheid. De herkomst van vasten is dus ook het zoeken naar een manier om collectief om te gaan met periodes waarin er minder eten voorhanden is.’

In onze moderne tijd is er altijd voedsel in overvloed en worden we niet meer gedwongen tot sobere periodes. ‘Die staat van constante overvloed, daar zijn wij niet goed voor uitgerust’, aldus Huijer. ‘Wij moeten ons denken, onze ratio en discipline inzetten om onze drang naar constante bevrediging onder controle te houden. We zagen al bij de stoïcijnen dat dit oefening vergt: zij deden trainingen om zichzelf immuun te maken voor de wereldse verleidingen. Ze dekten een tafel vol lekkers en gingen ervoor zitten zonder iets aan te raken.’

Lage lat

Af en toe een weldoordachte periode van bewustwording inbouwen is geen slecht idee, denkt Huijer. ‘Bedenk dat er zoveel manieren zijn. Er is niet één manier om soberheid en bewust omgaan met eten in te lassen, er zijn er vele.’

‘Er is niks mis met goede voornemens of eens nadenken over je eetpatroon’, beaamt ook Karolien. Haar advies: leg de lat laag! ‘Begin wat plantaardiger te eten. Pak het niet extreem aan, maar begin klein door bijvoorbeeld één dag per week geen vlees te eten. Zwart-witdenken helpt je niet vooruit. Het is veel duurzamer om kleine stapjes te zetten die je effectief kunt volhouden gedurende een langere periode. Zo kun je echt blijvende veranderingen in je levensstijl aanbrengen die je gezondheid op lange termijn goed doen. Zoek niet naar de quick fix, want die bestaat niet.’