Back to Black Lives Matter: ‘Een hashtag posten is niet genoeg’

Het was wellicht het thema van 2020 geworden, mocht het coronavirus niet met alle aandacht zijn gaan lopen. De Black Lives Matter-beweging maakte pijnlijk duidelijk hoezeer racisme in onze maatschappij ingebakken zit. Drie mediamakers blikken terug op een zwart jaar, in alle betekenissen van het woord. “Racisme slorpt je tijd op, je emoties, je werk. Het neemt alles over.”

Ze hebben getwijfeld of ze zouden toezeggen, bekennen onze panelleden. Het is vermoeiend om telkens weer hetzelfde verhaal te vertellen. Ze zouden liever over hun werk spreken. Maar de dood van de Amerikaanse George Floyd en de wereldwijde golf van antiracismeprotesten die daarop volgde, maakten dat onze drie gasten toch nog eens een uitzondering wilden maken.

Actrice en presentatrice Aminata Demba (33) richtte twee jaar geleden het project Represent op, waarmee ze het gebrek aan kleur en diversiteit in onze beeldtaal wil aankaarten. De Brusselse stelde samen met een groep collega’s zo onder meer een vragenlijst op waarmee tv- en filmmakers de inclusiviteit van hun eigen werk kritisch kunnen bekijken.

De Antwerpse stand-upcomedian Soe Nsuki (32) knokte zich een weg naar de Vlaamse podia binnen een zeer wit comedylandschap. De voorbije maanden werkte ze samen met regisseur en scenarist Inès Eshun aan de gloednieuwe VRT-reeks De Shaq, de eerste Vlaamse serie die het leven van een zwart hoofdpersonage volgt.

Als een van de gezichten van de laatste MNM-campagne zet Daniël Maeriën (23) zijn eerste stappen in het medialandschap. De student communicatiewetenschappen uit Kasterlee maakt op zijn TikTok-pagina @bruinejongen herkenbare en grappige filmpjes vanuit zijn eigen leefwereld.

Vanuit hun eigen ervaringen en expertise kijken ze, met de nodige kritische kanttekeningen, terug op een bewogen jaar waarin de leuze Black Lives Matter oorverdovend luid weerklonk.

Hoe keken jullie voor dit kantelpunt naar racisme?

Aminata: ‘Sowieso was ik al bezig met de thematiek voor George Floyd. Toen ik de berichten las, was mijn eerste gevoel: dit is niet nieuw. Je moet jezelf bijna beschermen tegen soortgelijke verhalen omdat ze al zo vaak op je zijn afgekomen. Telkens weer moet je die strijd tegen racisme naar boven halen en beseffen hoezeer racisme vervlochten zit in onze systemen. Je moet het blijven uitleggen en jouw positie verdedigen tegen mensen met wie je werkt. Dat werkt verlammend.

Wat wel nieuw was, was de wereldwijde aandacht vanuit de media. Het ‘positieve’ aan de dood van George Floyd is dat mensen plots weer echt bereid waren om te luisteren. Maar wat mensen vergeten, is dat wij ook niet alle antwoorden hebben. Wij moeten ons ook inlezen. Ineens komt die witte wereld op je af, die zich plots interesseert voor de thematiek en vraagt om hun de antwoorden en de nodige oplossingen te geven. Dat is een hele grote verantwoordelijkheid, want wij proberen zelf ook maar te begrijpen in welke context we zijn opgegroeid. Het grote verschil is dat wij van kleins af aan uit eigen ervaring leren wat racisme is. Zeker als artiest ervaar je een intern conflict tussen vechten voor de zaak en energie steken in je werk en wat je wilt doen als maker.’

Soe: ‘Een van de moeilijkste dingen aan racisme is dat het alles overneemt: tijd, je emoties, je werk… Natuurlijk moeten we opkomen tegen racisme, want wij hebben geen andere keuze. Dat maakte mij voor Floyd al heel kwaad. Wij zitten de facto constant in een strijd. In bepaalde periodes probeerde ik het probleem daarom letterlijk weg te klikken op mijn scherm. Je kunt je niet constant engageren.’

Daniël: ‘Al jaren zien wij berichten en beelden van zwarte mensen die neergeschoten worden door de politie. Dat komt elke keer opnieuw erg hard binnen, ik vind het enorm moeilijk om dat te plaatsen. Ik was erg aangedaan door de dood van Floyd. Ik kan niet vatten dat dit nog steeds de realiteit is. Ik werd er continu mee geconfronteerd, waardoor ik echt zin had om me even af te sluiten van de wereld.’

Soe: ‘Ineens wil iedereen daarover praten. En specifiek met jou. Want jij bent zwart. Mensen beseffen niet dat het voor mij op dat moment voelt alsof ze mijn vel eraf aan het trekken zijn, terwijl het voor hen bijna smalltalk is. Maar wij moeten op dat moment blij zijn dat mensen interesse tonen. Want als je er niet over wilt praten, zeggen ze: ‘ Allez, dit is net je kans.’ Dat is een grote mindfuck, want je wilt je verantwoordelijkheid wel nemen, maar niet zo.’

Aminata: ‘Van ons wordt altijd verwacht dat we niet boos worden en op de juiste toon spreken met mensen die vervolgens onwetend reageren. Die eigenlijk niet luisteren, maar hun eigen projectie proberen te spuien. Jou willen meekrijgen in hun discours. En wij moeten vriendelijk blijven, want als we onze stem verheffen zijn we agressief of polariserend. Maar die stemverheffing komt uit een groep die al decennia niet gehoord wordt. Na een tijd heb je gewoon geen geduld meer. Lees jezelf eerst in vooraleer je conclusies trekt. Er is heel veel wetenschappelijk onderzoek over racisme. We hebben geen zin meer om Jan met de pet te overtuigen dat racisme bestaat.’

Welke domme vragen zijn jullie beu?

Soe: ”Heb jij dat al eens meegemaakt, racisme?’ Dat krijg ik heel vaak. Mensen die verwachten dat je een gigantisch monster uitlegt in vijf minuten aan de koffie.’

Aminata: ‘Wat vaak goedbedoeld gezegd wordt, is: ‘Iedereen krijgt hier toch dezelfde kansen. Als je je best doet, heb je toch de kans om het te halen?’ Dat is echt onwetendheid. Het is wetenschappelijk aangetoond dat zelfs kleuters met een andere huidskleur al gediscrimineerd worden. Dus zo’n uitspraak geeft blijk van een totaal gebrek aan besef hoe diepgeworteld het probleem is. Of deze, als het gaat om jobs die niet ingevuld worden door mensen van kleur: ‘Ze zijn er niet.’ Daar word ik echt kwaad van, want dat is niet waar. Ze zijn er wél, maar in andere netwerken of leefwerelden dan de jouwe. Dat onterechte excuus is een vertragingsmechanisme: je ontslaat jezelf als werkgever van alle verantwoordelijkheid.’

Daniël: ‘Wat ik vaak hoor, is dat ik ‘een van de goeie‘ ben. ‘Jij hebt je aangepast.’ Waaraan heb ik me juist aangepast? Ik leef ook maar gewoon mijn leven. ‘Jij spreekt de taal, jij bent zoals wij. Het zijn de anderen met wie we een probleem hebben.’ Denk je dat als ik over straat loop, iemand gaat zien dat ik ‘ne goeie’ ben? Ik maakte eens een TikTok waarin ik deed alsof ik een award kreeg omdat ik ‘een van de goeie‘ was. Ik gaf zelfs een hele speech. Het was grappig, maar heel veel mensen konden zichzelf daarin herkennen.’

Er heerst veel vermoeidheid en verdriet bij mensen van kleur in België.

Daniël: ‘Ja, dat is zo. Ik wist totaal niet hoe ik daarmee moest omgaan. Ik denk dat ik die gevoelens al heel mijn leven op de een of andere manier genegeerd heb. Alle racistische dingen die je meemaakt, krop je op. En op een gegeven moment ontploft dat, en ik denk dat dat over de hele wereld is gebeurd. Iedereen dacht: nu is het genoeg, nu gaan we de straat op, nu laten we ons horen.’

Soe: ‘Bij mij maakte het een bijna ondraaglijke pijn los. Het was alsof ik in brand stond in de woestijn, zonder water in zicht. En dat duurde dagen, weken, maanden. Ik heb me uiteindelijk op mijn werk gestort en daar troost gevonden. Ik ben beginnen werken aan een fictieserie met Inès Eshun en dat heeft me eigenlijk gered. We gaan een verhaal vertellen dat relevant is en zetten daarmee hopelijk een klein stapje richting een betere toekomst.’

Daniël: ‘Je voelt je heel hulpeloos, alsof het nooit anders zal of kan zijn.’

Aminata: ‘Maar wat de BLM-beweging ook heeft gedaan, was de individuele worstelingen en ervaringen voor het eerst collectief maken. Een pijnlijke ervaring die heel lang individueel was, kon door de mars in Brussel en in kleinere steden voor het eerst als groep gedragen worden: dit is niet alleen mijn gevoel, deze tienduizend mensen voelen dat ook.’

Hypocriet vierkantje

Zijn jullie dat collectieve zelf gaan opzoeken door mee te betogen?

Soe: ‘Ik ben niet naar de marsen gegaan. Ik heb daar lang over getwijfeld en me er ook een tijd schuldig over gevoeld. Maar ik had er gewoon de mentale ruimte niet voor. Ik werd in die periode kwaad van alles. Ik werd kwaad van alle mails met vragen, of ik boeken wilde voorstellen… Soms had ik zin om mijn computer door het raam te gooien. (verheft stem) Ik kon het gewoon niet aan om daar op die mars te staan tussen al die mensen die het probleem al jaren negeren, en daar nu met borden stonden zoals ‘Where would we be without big black dick?’. Intussen kan ik ook zien dat het positief is als mensen eindelijk uit hun huis komen hiervoor, maar op dat moment was ik te kwaad om tussen zoveel hypocrieten te gaan staan.’

Aminata: ‘Dat is ook een misvatting: het idee dat alle mensen van kleur hetzelfde denken of ervaren. Dat is niet zo. Ik had die woede niet, maar ik snap Soe wel volledig. Ik heb alle betogingen meegemaakt en genoot ervan dat het collectief gedragen werd, dat werkte helend voor mij. Maar wat Soe zegt, is ook waar: is dit gemeend? De beweging mag niet gebruikt worden om te kunnen tonen dat je ‘een van de goeie‘ bent, door gewoon op je Instagrampagina een zwart vierkantje te posten. (Op Blackout Tuesday postten veel mensen een zwart vlak op hun Instagram als steunbetuiging, red.) Als je door Black Lives Matter beseft dat je bedrijf heel wit is, en je daar verandering in brengt door nieuwe mensen aan te nemen of andere groepen aan te spreken in je reclame, dan gaan we in dezelfde richting. Maar als je het louter gebruikt om een schouderklopje te krijgen, vind ik dat heel pervers.’

Daniël: ‘Dan posten bedrijven de hashtag Black Lives Matter of zie je een zwart meisje in hun reclame, maar werken er geen zwarte mensen. Dat is puur om te scoren, puur performatief activisme.’

Is BLM een hype geweest volgens jullie?

Soe: ‘Ik denk dat de mensen die er al over nadachten nu eindelijk over de rand geduwd zijn. Dat zijn de mensen die zich echt inlezen en niet alle verantwoordelijkheid op mijn schouders leggen om het uit te leggen. Maar we leven in een wereld waar we de ene hype na de andere hebben. Het is gewoon heel jammer dat zoiets diepgewortelds als racisme onvermijdelijk ook een hype wordt.’

Aminata: ‘Het is erg dat iemand is moeten sterven voor die massale aandacht er was. Ik kan ergens nog geloven dat de nasleep van die gebeurtenis – als we het goed aanpakken – een positieve shift kan teweegbrengen. Maar we kunnen die impact nu nog niet meten. Niet iedereen weet ook waar te beginnen, zelfs mensen met de beste intenties zijn heel bang om fouten te maken. Daardoor durven mensen de dialoog niet aan te gaan en wordt de ongemakkelijkheid niet opgezocht. Terwijl we net samen aan tafel moeten zitten. Als mensen die stap niet durven te zetten, zal het gewoon een hype blijven.’

Die confrontatie opzoeken: hoe vertaalt dat zich in jullie werk?

Soe: ‘Ik heb wel wat dingen geschreven over racisme, maar de realiteit van het Vlaamse comedylandschap is dat zowel het publiek als mijn collega’s veelal wit zijn. Ik heb lang niet over racisme gepraat op het podium omdat ik de weg niet vond. Het heeft tijd nodig voor je iets dat zoveel pijn doet grappig kunt maken. Maar de voorbije maanden is dat voor mij veranderd. Stand-upcomedy betekent letterlijk rechtstaan en vertellen wat er op je hart ligt. Ik kon niet meer op een podium staan en over triviale zaken praten. Dus heb ik in juli voor het eerst een stuk over racisme in mijn act opgenomen. Ik ben nog nooit zo onzeker geweest. Want als een grap over racisme slecht valt, zeker voor een wit publiek, dan is het niet gewoon mislukt, maar kan het publiek zich tegen jou keren. Maar ze luisterden, en lachten! Ik ga er voortaan niet meer over zwijgen, maar de verbinding proberen op te zoeken.’

Aminata: ‘Maar dat is heel belangrijk wat jij nu zegt: dat het uit jezelf kwam. Jij maakt als artiest de keuze om te spreken. Het omgekeerde, dat het je wordt opgelegd als artiest om alleen maar te spreken over bepaalde thema’s, dat is nefast. Maar het is wel het systeem waar we in zitten: er wordt pas aan zwarte artiesten gedacht als het over racisme, kolonisatie of migratie moet gaan. We worden in hokjes geduwd, die bovendien niet realistisch zijn. Als me gevraagd wordt om weeral eens een zwarte prostituee te spelen, zeg ik sowieso nee. Omdat het beeld van de zwarte vrouw de voorbije decennia al zo vertekend en overgeseksualiseerd is. Het wordt dringend tijd dat de menselijke gelaagdheid van de zwarte vrouw ook eens aan bod komt in de verhalen die we vertellen.’

Daniël: ‘Ik herken me daar heel erg in. Representatie is zo belangrijk. Witte kinderen kijken naar tv en zien dokters en astronauten die op hen lijken, en leren dat het niet uitmaakt hoe groot hun dromen zijn. Alles is mogelijk. Zwarte kinderen krijgen dat niet. Velen vragen zich af waarom ze hun best nog zouden doen, want het lukt toch niet. Ik denk dat de impact op kinderen erg onderschat wordt.’

Aminata: ‘Taal en beeldtaal zijn heel belangrijk. Dat komt letterlijk door de schermen in de hoofden van mensen. Je vertelt iets over elkaar, over de maatschappij. En als dan bepaalde groepen in bepaalde functies en verhalen niet naar voren komen, dan is het precies alsof ze diezelfde wereld niet mee aan het opbouwen zijn. Omdat we het gewoon niet zien, of horen in onze taal, onze boeken, in onze beelden. Daar probeer ik iets aan te doen met Represent, om voor een shift te zorgen in die beeldtaal en de verhalen die we vertellen. Omdat ik merkte dat het gesprek over kleur en diversiteit op ons scherm al meer dan tien jaar gaande is, maar er nog steeds op een basisniveau omgegaan wordt met diversiteit. We zetten een zwarte persoon in een figurantenrol en dan hebben we onze kleur. Of de assistent van de dokter komt een zinnetje zeggen. Maar op die manier vertel je dus dat zwarte mensen geen dokters kunnen zijn, niet kunnen praten over universele thema’s als sterven en de dood. En ook dat is een uitsluitingsmechanisme.’

Daniël: ‘Ik gebruik sociale media en humor als een uitlaatklep om thema’s zoals racisme aan te kaarten, maar ben me ervan bewust dat ik hier voorzichtig mee moet zijn, want zelfs als je alleen over je eigen ervaringen vertelt, wordt dat al gauw gezien als een aanval. Ik bewonder Soe en Aminata dan ook voor wat ze doen.’

Soe: ‘Het mooie aan kunst is dat je jouw boodschap kunt verwerken in je werk. Het echt zeggen zoals het is, en mensen confronteren, dat vraagt een bepaald soort mens of karakter. Dat is niet iedereen gegeven. Ik vind dat zelf heel moeilijk. Als maker vertel je wat je kent, en dat kon ik in De Shaq gieten. Het feit dat mijn collega Inès Eshun een project met een zwart hoofdpersonage heeft gekregen bij een instituut als de VRT, is wel nieuw. En dat is sowieso het effect van Black Lives Matter.’

Wakker geschud

Het viel op dat de beweging vooral gedragen werd door jonge mensen.

Soe: ‘Ik keek daar niet zo van op, omdat er al even een evolutie aan de gang is. De jonge generatie, van alle huidskleuren, is zich veel meer bewust van wat kan en wat niet. ‘Papa, het N-woord zeg je niet.’ Die generatie vindt het ook veel normaler dat je iets zegt van racisme. Ook, en misschien is dat een beetje cynisch, hebben ze nog de energie. Ik ben ocharme 32 jaar en ik voel me soms mentaal echt moe. Het is mooi dat ze kiezen om hun energie daarin te investeren, al voelt het misschien niet aan als een keuze.’

Daniël: ‘Dankzij sociale media heeft bovendien iedereen een platform en bereik je al snel veel mensen, waardoor de boodschap veel luider klinkt. Jonge mensen van nu zijn opgegroeid in een multiculturele samenleving, voor hen is diversiteit niet zo nieuw als voor hun ouders.’

Aminata: ‘De eerste generatie die in België aankwam wilde gewoon overleven. Ze voedden hun kinderen op met de boodschap het zo goed mogelijk te doen en niet in de problemen te komen. De jongeren van vandaag kennen die struggles van die eerste generatie niet meer. Ze zijn bovendien veel mondiger en weigeren zich te assimileren. Ze hebben zelfs ons, de slapende generatie die zo vermoeid was, weer wakker geschud.’

Zijn jullie hoopvol?

Soe: ‘Soms ben ik heel cynisch. Ik vrees dan voor een vicieuze cirkel van bewustwording: witte mensen starten boekenclubs en lezen artikels, maar na een tijd verzwakt de aandacht weer en komen de dagelijkse beslommeringen weer op de voorgrond, tot het volgende incident. En ook al werd er voor het eerst op grote schaal aandacht besteed aan het thema, ik vrees dat we nog een tijdje die cirkel zullen afgaan. Maar als ik in een goede bui ben, zie ik ook wel dat er veranderingen plaatsvinden. Het feit dat we hier aan tafel zitten en erover kunnen praten, stemt mij heel hoopvol. Het hangt er gewoon van af welke dag het is.’

Daniël: ‘Ik ben positief, ik vind dat ik geen andere keuze heb. Ik wil hoopvol zijn omdat je anders gewoon niet kunt functioneren. Ik weet niet of dat de realiteit ontkennen is. Racisme moet erkend en aangepakt worden, en ik heb ook het gevoel dat dat gaat gebeuren.’

Soe: ‘Ik ga meer naar jou bellen.’ (lacht)

Aminata: ‘Ik ben op dat vlak eerder nuchter. Ik ga niet zeggen hoeveel hoop ik heb, maar denk ook niet in doemscenario’s. Ik geloof dat er een evolutie in positieve richting zal plaatsvinden, maar ik weet ook dat die heel traag en moeizaam zal zijn. Wij willen ons inzetten en de hand reiken, maar nog belangrijker is dat witte mensen onder elkaar spreken en de problemen durven aan te kaarten. Actief tegen racisme en discriminatie handelen, ook al ben je de enige in de ruimte.’

Daniël: ‘Door gewoon vanaf de zijlijn toe te kijken, verander je niets. Als je je racistische medestudenten of collega’s niet aanspreekt op hun uitspraken, ben je geen bondgenoot. Het is niet genoeg om geen racist te zijn, je moet antiracistisch zijn.’