De acties van ‘Kom op tegen kanker’ om nieuwe onderzoeken en behandelingen te helpen sponsoren, zijn een fantastische uiting van solidariteit onder de mensen. Maar de beste kanker blijft de kanker die je hebt kunnen voorkomen, zegt schrijvende dokter Staf Henderickx. ‘Moeten we daarom niet meer de nadruk leggen op preventie?’
Het water, de lucht en de aarde zijn op vele plaatsen verontreinigd. Doordat die drie essentiële bouwstenen van ons lichaam zo beschadigd zijn, kraakt de constructie ervan in zijn voegen. Onze 100.000 miljard cellen zijn allen een chemisch fabriekje op kruissnelheid. Er worden continu nieuwe cellen gebouwd en dode materialen afgebroken. Toxische stoffen verstoren die moleculaire cycli en kunnen zelfs het bouwplan veranderen, het DNA. Dat is wat er gebeurt bij kanker.
Op die manier bepaalt de kwaliteit van de lucht die we inademen, van de dranken die we drinken en van het voedsel dat we eten voor een groot deel onze gezondheid. Dat hoeft op zich niet problematisch te zijn, maar is dat wel wanneer je naar onze hedendaagse werkelijkheid kijkt. Sinds de chemische sector een belangrijke speler werd in de landbouw en in de productie van verwerkt voedsel, is het aantal toxische en kankerverwekkende stoffen in onze voeding spectaculair toegenomen. Volgens een recente schatting zou 43 procent van de kankers aan levensstijl en omgeving te wijten zijn.
Als de lever niet meer in staat is om bijvoorbeeld de formaldehyde uit sigaretten, cosmetica, kunsttextiel of reinigingsproducten te verwerken, dan kan er ontspoorde wildgroei van bepaalde cellen plaatsvinden en kan er een tumor ontstaan. Hoe jonger we zijn, hoe gevoeliger en hoe ouder we zijn, hoe slechter het herstelmechanisme van onze cellen werkt.
Kanker, een wereldepidemie
Kanker is wereldwijd opgeklommen tot de tweede doodsoorzaak. Ongeveer 9,6 miljoen mensen stierven in 2018 aan kanker. Een wereldepidemie. Een van de moeilijkste gesprekken die ik als huisarts moet voeren is het meedelen van de diagnose van kanker aan een patiënt. Het is meestal een slepende, pijnlijke en niet zelden fatale ziekte. Bovendien is de oorzaak vaak niet duidelijk, wat de onzekerheid versterkt: ‘Dokter, hoe is dat mogelijk? Ik dacht zo gezond te leven.’
Veel mensen beseffen niet dat we dagelijks in contact kunnen komen met honderden kankerverwekkende stoffen. Het International Agency on Research of Cancer (IARC) heeft die onderverdeeld in vier groepen. Er zijn 120 stoffen die bewezen carcinogeen zijn, 82 waarschijnlijk, 311 mogelijks carcinogeen en tenslotte een laatste groep: ‘waarschijnlijk niet carcinogeen’. Heel wat van deze stoffen uit alle groepen komen nog steeds voor in wat we eten en drinken.
Kom op tegen kanker, begin op je bord
Ook een zevenhonderdtal kankerspecialisten maakten zich grote zorgen over die toenemende bedreiging en startten in 2013 het Halifax-project op om te onderzoeken hoe die toxische stoffen het metabolisme van cellen ontregelen en kanker uitlokken. Chemische stoffen worden meestal getest op muizen of ratten en de resultaten worden daarna geëxtrapoleerd naar een minimum toelaatbare dosis voor mensen. Dat is een gammele wetenschappelijke methode. Vele vragen blijven onbeantwoord. Waarom kan een zeer minieme dosis toch een trigger zijn? Wat gebeurt er wanneer ons lichaam een cocktail van verschillende kankerverwekkende stoffen moet verwerken? Welke rol speelt erfelijke aanleg? Het Halifax-project drukt ons met onze neus op de nog vele onopgeloste vragen.
Daarom wil ik een poging ondernemen om aan te duiden welke carcinogene stoffen in onze voeding kanker kunnen uitlokken. Van die chemische stoffen uit de drie eerste groepen van de IARC-classificatie mag er geen toegelaten minimumdosis bestaan. De nulwaarde is de enige correcte waarde. We zouden hier het voorzichtigheidsprincipe moeten hanteren.
De tsunami van kankerverwekkende stoffen
Eerst en vooral wil ik opmerken dat ook in de natuur enkele kankerverwekkende elementen voorkomen. Zo produceert een soms op graan en aardnoten voorkomende schimmel de giftige stof aflatoxine B, die leverkanker kan uitlokken. Ook het hepatitis B-virus kan leverkanker in de hand werken en het human papilloma virus (HPV) kan baarmoederhalskanker induceren. De bacterie helicobacter pylori werkt maagkanker in de hand. In dit artikel zal ik verder een overzicht geven van de belangrijkste carcinogene stoffen die langs onze mond in ons lichaam kunnen belanden. Deze lijst is verre van volledig, maar geeft toch een idee van de omvang van het probleem.
Het IARC classificeert verwerkt vlees als oorzaak en te veel rood vlees als mogelijke oorzaak van darmkanker. Verwerkt vlees bevat onder andere chemicaliën, poly-aromatische koolwaterstoffen (PAK’s) en nitraten. Ook een dieet met onvoldoende vezels wordt gelinkt aan de ziekte. Dan is er nog het veelbesproken acrylamide, een stof die vrijkomt bij hevige verhitting, teruggevonden wordt in koekjes, koffie, brood en chips en het DNA beschadigt. Hoog zoutverbruik verhoogt de kans op maagkanker en ook grote alcoholconsumptie kan verschillende soorten kankers provoceren.
Het is bekend dat benzeen onder andere leukemie kan veroorzaken en toch blijkt uit een onderzoek van het Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid dat maar liefst zes op tien voedingsmiddelen de stof bevatten. Zes procent overschrijdt zelfs de limiet van tien microgram per kilo. De oorzaak daarvan ligt in een samenwerking tussen twee onschuldigere additieven. Benzoëzuur (E210-213) wordt in eetwaren als bewaarmiddel gebruikt. Samen met ascorbinezuur (vitamine C) kan het benzeen vormen. Dat proces wordt onder andere vastgesteld in een aantal frisdranken.
De zware metalen arsenicum en cadmium zijn kankerverwekkend, maar kunnen toch in ons lichaam belanden. Dat gebeurt via gebruikte pesticiden, maar evengoed rechtstreeks. Zo bevat sommige vis zware metalen. Daarom mag vis uit de kanalen en rivieren in de buurt van non-ferrobedrijven zoals in de Noorderkempen dan ook niet worden geconsumeerd. Vooral paling bevat zeer hoge concentraties. Ook het eten van groenten uit de tuintjes rond deze fabrieken wordt trouwens afgeraden. In 2014 was bovendien het cadmiumgehalte in uit Roemenië ingevoerd paardenvlees tot zestig keer hoger dan de toegestane waarde.
Verontrustend zijn ook de chemische stoffen die tijdens het productieproces in onze voeding belanden, maar die niet op de label van het product hoeven staan. Zo worden de meeste oliën niet geperst, maar met een chemisch procedé uit de zaden of vruchten geëxtraheerd. Daardoor belanden de genotoxische en carcinogene glycidylesters en 3-MCPD’s in geraffineerde plantaardige oliën en vetten. Vooral in palmolie werden verontrustende concentraties vastgesteld. Omdat dit de goedkoopste olie is, zit het echter in allerlei producten. Zo trof Testaankoop het aan in hazelnootpasta, ofwel het meest populaire smeermiddel op de boterham bij kindjes, die net het gevoeligst zijn voor alle toxische invloeden.
Dioxine en verwante Pcb’s behoren tot de sterkst kankerverwekkende stoffen en zijn het bekendste van de dioxinecrisis, maar ze komen lang niet alleen in veevoeder voor. Vooral vette vis, vlees, eieren en melk bevatten minieme hoeveelheden dioxine.
Op alle niet-biologische groenten en fruit zitten resten van pesticiden. Een onderzoek van het Amerikaans ministerie van Landbouw vond sporen terug van maar liefst 178 soorten
Over de kankerverwekkende effecten van allerlei soorten pesticiden kan je dikke boeken schrijven, dus hier beperk ik me maar tot enkele voorbeelden van gevolgen van het massaal gebruik. De meeste insecticiden blokkeren het enzym acetylcholinesterase, waardoor constante spierspasmen ontstaan. Het zijn dezelfde stoffen als de dodende zenuwgassen. In lichte dosis kunnen ze het DNA beschadigen, wat tot kanker kan leiden. Vele pesticiden ontregelen tevens de hormonale huishouding.
Toch zijn er in de Europese Unie vandaag nog 241 pesticiden toegelaten. Vroeger zag die lijst er anders uit en bevatte ze ook stoffen als DDT, dat vandaag omwille van bewezen toxiciteit verboden is. In de Verenigde Staten is de wetgeving echter veel soepeler, zodat van daaruit geïmporteerd fruit en noten daar nog wel sporen van verboden pesticiden kunnen bevatten. Bovendien worden verschillende verboden producten wel nog online aangeboden. Zo kan je via internet gemakkelijk aan het herbicide Paraquat geraken, dat bijvoorbeeld gebruikt wordt door de VS om cannabisplantages in Zuid-Amerika te bestrijden. Inademing is dodelijk door het ontstaan van longoedeem.
Op alle niet-biologische groenten en fruit zitten resten van pesticiden. Een onderzoek van het Amerikaans ministerie van Landbouw vond sporen terug van maar liefst 178 soorten. Volgens de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit spannen aardbeien de toxische kroon: de gemiddelde aardbei wordt met acht pesticiden bespoten, maar het kan ook oplopen tot zeventien. De giftigheid van elk pesticide apart bleef telkens onder de norm, maar wat zijn de gevolgen van de hele cocktail samen?
Tot slot zijn er nog de vele industriële polluenten die onrechtstreeks in onze voeding belanden. Zo worden ftalaten gebruikt als weekmakers in plastic. Omwille van hun nefaste invloed op de reproductiecellen werden ze al verboden in kinderspeelgoed en papflessen, maar ze komen wel nog gewoon voor in plastic voedselverpakkingen of flessen. Ook PFOS is het vermelden waard. Die stof wordt gebruikt als brandbeschermer in zaken als meubels, allerhande textiel en verf. Ondertussen is PFOS algemeen verspreid in de natuur en vindt men het wereldwijd terug in het bloed van wilde dieren. Naast hormoonontregeling veroorzaakt het allerlei ziekteverschijnselen en tast het de zaad- en eicellen aan.
Wat kan je er zelf aan doen?
Geen boke met choco meer? Moeten we nu ook fruit en vis gaan mijden? Bij vele mensen lokt dat een diepe zucht uit met de bedenking: ‘wat mag je tegenwoordig nog eten?’. Daarom wil ik na die litanie van kankerverwekkende stoffen die in onze voeding kunnen belanden, toch ook een goede doktersraad meegeven. Want wat voor elke ziekte geldt, is bij kanker zeker waar: voorkomen is beter dan genezen.
- Koop en eet zoveel mogelijk biologische groenten, fruit, vlees en vis. In een onderzoek van het Federaal Agentschap voor voedselveiligheid in 2015 op 3.571 voedselstalen werden in 45,4 procent residuen van pesticiden gevonden met in 1,6 procent zelfs een overschreden grenswaarde. In bioproducten was 84,5 procent vrij van pesticiden en overschreed 0,8 procent de norm, maar met minder soorten toxische stoffen.
- Was steeds groenten en fruit voor consumptie en gebruik bij niet-biologische zelfs eerst een scheutje afwasmiddel, want verschillende pesticiden zijn alleen vet-oplosbaar.
- Beperk de consumptie van zout, verwerkt vlees, gekweekte vis zoals zalm en niet-geperste oliën. Gebruik in de plaats daarvan kruiden en geperste oliën zoals olijfolie en raapzaadolie.
- Bak, frituur en toast zo min mogelijk, want bij hoge temperatuur komen de kankerverwekkende stoffen aldehyde, acroleen en PAK’s vrij. Verhit frituurolie niet boven de 170 graden en vervang hem regelmatig. Vermijd verbrand vlees bij de barbecue. Eet buitenshuis zo min mogelijk gefrituurde en geroosterde voeding.
- Was je handen voor het eten, zeker bij een broodmaaltijd. Vooral als je gewerkt hebt met hout, lijm, verven (ook haarverf), reinigingsmiddelen, bedrukt papier, batterijen of zachte plastiek. Dat is zeker noodzakelijk in streken met erg vervuilende fabrieken. En vermits vooral kinderen gevoelig zijn voor toxische stoffen is ‘jong geleerd, oud gedaan’. Douche regelmatig. Onze huid is permeabel voor vele stoffen.
- Drink kraantjeswater als dit afkomstig is van ondergrondse waterwinning. Drink sowieso geen mineraalwater uit zachte plasticflessen. Wees zeer matig met alcohol. Drink biologische wijn of bier. Niet-biologische wijn bevat vrij veel pesticiden gebruikt bij de druiventeelt. Wees matig met koffie, en kies best voor biologische en ‘echte’ koffie, want oploskoffie bevat extra veel acrylamide. Drink zo min mogelijk zoete frisdranken. Aan sommige soorten zoals Coca-Cola wordt de karamelsmaak 4-methylimidazole toegevoegd, die als ‘mogelijks kankerverwekkend’ geboekstaafd staat.
- Eet veel vezelrijk voedsel zoals groenten, fruit, granen en peulvruchten. Mijd fastfood en verwerkt voedsel. Kies voor het origineel. Eet matig. Obesitas verhoogt het risico op twaalf soorten kanker.
- Beweeg of sport in de natuur. Ga vooral niet lopen in straten met druk verkeer. Uitlaatgassen bevatten kankerverwekkende stoffen. Beter bewegen dan zonnen, want Uv-stralen veroorzaken huidkanker.
- Rook niet. Doe het alleszins niet in de keuken of eetkamer en nooit in de aanwezigheid van kinderen. Sigarettenrook en rook van jointjes bevat vele carcinogene stoffen.
- Koop geen dure superpillen of superfood die zogezegd helpen om kanker te voorkomen. Ze helpen niet en soms zijn ze zelfs schadelijk.
Kom op voor de preventie van kanker
In deze lijst staan heel wat raadgevingen waarmee je mogelijk de kans dat je ooit kanker krijgt kan verminderen, maar die vergen allemaal persoonlijke actie. Om het aantal kankergevallen in de hele maatschappij terug te dringen, is er een economische en politieke koerswijziging nodig. Zo moet de massaproductie van pesticiden worden teruggeschroefd. De reden van het gebruik ervan – het opdrijven en beschermen van de landbouwproductie – weegt niet op tegen de negatieve gevolgen, zeker op lange termijn. Die zijn enorm: van woestijnvorming, over verwoesting van de biodiversiteit tot de nefaste gevolgen voor de volksgezondheid. Want behalve het uitlokken van kankers, hebben bovenvermelde chemische producten nog een heleboel andere negatieve gezondheidseffecten: allergieën, verstoring van de immuniteit en de hormonen en neurologische aandoeningen zijn maar enkele voorbeelden.
Alleen Griekenland en de Oost-Europese landen hebben een lager budget voor ziektepreventie
Zeker wanneer we de gevolgen van pesticiden in een breder kader plaatsen, moeten we grote vraagtekens zetten bij het roekeloos gebruik ervan. Het landbouwbeleid moet zich afstemmen op de verdere ontwikkeling van een duurzame en biologische landbouw in samenwerking met de boeren en dit proces wetenschappelijk en financieel ondersteunen. Succesvol en ecologisch boeren sluit het gebruik van hoogtechnologische middelen niet uit, wel integendeel. Grondanalyse, keuze van de aangepaste gewassen, biomonitoring en merker-gestuurde veredeling zijn daarvan enkele voorbeelden. Het Vlaams Instituut voor Biotechnologie ontwikkelt dergelijke nieuwigheden.
De natuur en ons lichaam volgen allerlei biochemische processen waarin chemische actieve stoffen foute reacties kunnen uitlokken. Als artsen moeten we er alles aan doen om kankers snel op te sporen en vakkundig te behandelen, maar we moeten ook de oorzaken met de vinger durven wijzen. Daarom zou ik een lans willen breken om samen op te komen voor de preventie van kankers. Alleen Griekenland en de Oost-Europese landen hebben een lager budget voor ziektepreventie. Want willen we niet liever de pyromaan ontmaskeren en vatten, in plaats van voortdurend nieuwe branden te moeten blussen?
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier