Wat maakt fans zo fanatiek? ‘Met onze gekleurde sjaals in de tribune is het wij-zij’

Ze schreeuwen hun longen net niet uit hun lijf op concerten of in stadions, ze verzamelen memorabilia als waren het foto’s van hun eigen kinderen en trekken online ten strijde tegen iedereen die kritiek durft te uiten op hun idool.

Bezeten. Buiten zinnen. Door een godheid compleet in vervoering gebracht. Zelfs de Romeinen hadden geen hoge pet op van de fanaticus. Over fans en hun fandom wordt al jaren met veel dedain gepraat, ze worden weggezet als puberaal, hysterisch of maniakaal. Er wordt meewarig gekeken naar mensen die een ticket boeken voor elke passage van hun idool in het Sportpaleis (ook al zijn dat vijf concerten op rij) of zij die koekendozen bewaren met het koningshuis erop. Niet zelden moeten deze superfans opdraven in reportages of documentaires wegens hun comic relief.

“Heel lang leefde het beeld van de fan als ongewone figuur”, knikt Hilde Van den Bulck, hoogleraar in de communicatie aan de Drexel University, Philadelphia. Ze deed in het verleden onderzoek naar de representatie van fandom in de media. “Dat komt onder meer omdat er een emotioneel luik verbonden is aan fan-zijn, het rationele voorbij. Nochtans is dat fandom iets wat we allemaal in zekere mate in ons hebben, op elke leeftijd en met elke achtergrond. Er bestaan heel veel gradaties en variaties. Wanneer het over celebrity’s gaat, spreken we van een parasociale relatie die je opbouwt als fan. Dat wil zeggen dat je een ongelijke relatie hebt waarbij jij alles weet over pakweg Britney Spears, terwijl zij niets over jou weet, behalve dan misschien dat je een ticket hebt gekocht voor haar show in Vegas. Door die vorm van identificatie voelt de ster aan als iemand die je kent, soms zelfs als een vriend of moederfiguur. Dat zorgt voor een vertrouwd en veilig gevoel wanneer je zijn of haar muziek beluistert of films bekijkt.”

Lady Gaga’s concerten voelen voor haar fans als een veilige omgeving. Je hoort erbij, jij bént een van haar Little Monsters. Dat helpt om je identiteit te aanvaarden.

Hilde Van den Bulck, communicatie-experte

We linken fandom nog steeds vooral aan de populaire cultuur, gaat Van den Bulck verder, “waardoor we het doorgaans minder ernstig nemen. Hoewel je ook een bijzonder emotionele connectie kunt voelen met een schilder of kunstenaar, zul je mensen minder snel horen zeggen dat ze fan zijn van Bach of Kandinsky, net door de negatieve bijklank die het heeft. Er wordt eerder gesproken over ‘appreciatie’ van klassieke muziek of kunst, terwijl dat eigenlijk net hetzelfde is.”

Manisch en hysterisch

De geschiedenis geeft Van den Bulck gelijk. Toen de Hongaarse componist Franz Liszt in 1839 aan een concerttournee door Europa begon, zorgde dat voor een ongeziene golf aan bewonderaars. Volgens bronnen zouden uitbundige fans rond hem hebben gehangen in de hoop een souvenir van hun idool mee naar huis te nemen, van Liszts zakdoeken en koffiedrab tot kapotte pianosnaren die ze tot armband gingen omvormen. Eén vrouw zou zelfs een oude sigarenpeuk tot een medaillon gemaakt hebben. Het fenomeen werd Lisztomanie gedoopt. We schrijven meer dan honderd jaar voor er ook maar sprake was van The Beatles en de golf aan fans waarmee zij de geschiedenisboeken ingingen.

Als je erop begint te letten, valt het op hoe vaak woorden als ‘manie’ of ‘hysterie’ gebruikt worden bij het beschrijven van – veelal jonge en vrouwelijke – fans bij concerten of meet-and-greets. We dichten hen met deze (onbewust) misogyne woordenschat automatisch een zekere dwaasheid toe, terwijl er volgens experts net een heel mooi vormend luik verbonden is aan fan zijn. “Voor tieners is fandom een manier om hun identiteit voor een stukje te vormen”, aldus Van den Bulck. “Vandaag zijn ze fan van K-Pop of Harry Styles, zestig jaar geleden waren het Paul McCartney en co. Die idolen treden op als rolmodel, iemand aan wie ze zich kunnen spiegelen. Dat is net iets heel moois, want het geeft zelfvertrouwen: hier voel ik me aanvaard.”

Als voorbeeld haalt ze de zogenaamde Little Monsters aan, de fanbase van popster Lady Gaga. “Omdat zij zich altijd heel inclusief heeft opgesteld, voelen haar concerten voor mensen die al dan niet al uit de kast zijn gekomen als een veilige omgeving. Je hoort erbij, jij bént een van die Monsters. Dat kan helpen om je identiteit te aanvaarden. Je mag dan ook niet onderschatten wat voor impact het kan hebben wanneer een idool een misstap begaat. Toen J.K. Rowling bijvoorbeeld enkele transfobe uitspraken deed, was dit voor veel Harry Potter-fans ontzettend pijnlijk. Het is heel gemakkelijk om daar flauw over te doen, maar rolmodellen spelen nu eenmaal een belangrijke rol in ons leven. Wanneer je vrienden iets doen wat je kwetst, raakt dat je ook in je identiteit. Door die parasociale band gebeurt hier eigenlijk hetzelfde.”

Hoewel fanatisme wellicht het meest zichtbaar is bij tieners, wil Van den Bulck benadrukken dat fan zijn iets van alle leeftijden is. “Ook voor oudere mensen kan het veel betekenen om ‘samen oud’ te worden met diegene of datgene waar ze fan van zijn. Ik ken bijvoorbeeld best veel vijftigers die nog steeds spullen van S tar Wars kopen. Een van mijn studenten heeft onderzoek gedaan naar de mate waarin bejaarden ervan genieten om opnieuw in contact te komen met de idolen uit hun jeugd. Daaruit bleek dat die gemeenschappelijke interesse nog steeds een manier zijn om zich met leeftijdsgenoten te verbinden.”

I hope you die, amber heard

Het groepsgevoel dat fans onderling ervaren is de kern van fandom, beaamt Filip Boen, hoogleraar in de sport- en bewegingspsychologie aan de KU Leuven. Met Iedereen supporter? Het groepsvirus in ons brein schreef hij een boek over de psychologie van de voetbalfan. “Ons zelfbeeld bestaat niet alleen uit onze persoonlijke identiteit – wat ons uniek maakt – maar ook uit onze sociale identiteit: wat hebben we gemeen met anderen? Het is niet voor niets dat een diehard supporter vaak opgroeit met een bepaalde club. Je krijgt het van huis uit mee, voor de rest van je leven. Die vorm van identificatie kun je evolutionair verklaren: het is simpeler om de wereld in groepen op te delen. De sociale verschillen binnen een groep gaan we minimaliseren en die buiten de groep maximaliseren. Zo kan ik met een supporter van de andere ploeg meer gemeen hebben, eens we met onze gekleurde sjaals in die tribune zitten is het wij-zij.”

Die loyaliteit aan de groep slaat soms net iets te ver door. Dat geldt niet enkel voor de voetbalwereld, waar onfortuinlijke voorvallen met hooligans de feestvreugde na een match kunnen vergallen, maar ook in de populaire cultuur. Naast fans heb je immers ook antifans, mensen die net verbinding vinden in hun onmin of zelfs haat jegens iets of iemand. Een recent voorbeeld zagen we bij het proces van Johnny Depp versus Amber Heard, waarbij Depps trouwe fanbasis zich verenigde in memes, video’s en tweets ten koste van de Amerikaanse actrice. Op TikTok waren er zelfs vrouwen die op de audio van Heards getuigenis over het vermeende seksueel geweld al lachend fantaseerden dat Depp dit bij hen deed. Tweets als ‘ I hope you fucking die, Amber Heard’ waren schering en inslag.

“Er zijn verschillende mogelijke redenen waarom iemand antifan is”, zegt Van den Bulck, die onderzoek deed naar het fenomeen. “Je hebt de antifan pur sang, iemand die een bepaalde ster niet kan uitstaan, je hebt de mensen die ooit fan waren en teleurgesteld raakten in hun idool, en dan heb je de antifan zoals bij dit proces, waarbij mensen Heard haten om wat zij hun idool heeft aangedaan. Intrigerend is dat deze mensen vaak met dezelfde intensiteit als echte fans bezig zijn met een bepaald figuur: ze weten minstens evenveel over het anti-idool. Als je ziet hoe ver sommige antifans gaan: dat is een vorm van pesten.”

Ook in het voetbal durven antifans zich van hun donkerste kant te tonen. “Denk maar aan het spandoek waarmee Standard-fans in 2015 in de tribune zaten toen voormalig kapitein en supportersheld Steven Defour plots voor aartsrivaal Anderlecht speelde”, herinnert Boen zich. “Defours afgehakte hoofd werd afgebeeld, wat uiteraard schandalig was, maar een hevige reactie die ik als psycholoog wel kon begrijpen omdat hij ooit de identiteit van Standard belichaamde. Supporters voelen zich één met hun club. Wanneer je in die identiteit wordt geraakt, denk aan een rode kaart, degradatie of dergelijk ‘verraad’, dan komt dat heel erg binnen. Het is alsof je zelf wordt geraakt, en dan schiet je in de verdediging.”

Fan of Stan

Gelukkig is niet elke actie van (anti)fans even grimmig. Soms zorgt het voor wat onschuldig leedvermaak of empowerment. Denk maar aan de fans van zangeres Taylor Swift, die plots met z’n allen Jake Gyllenhaal berichten stuurden omdat ze vonden dat hij Taylors rode sjaal moest teruggeven (een lang verhaal), of TikTokkers die en masse tickets reserveerden voor een rally van Donald Trump en vervolgens niet kwamen opdagen, met een lege tribune als gevolg. In zekere zin hielpen de fans van Britney Spears hun idool te bevrijden van haar conservatorschap door de boodschap #FreeBritney levend te houden.

“Als fan zie je de wereld met een andere blik”, zegt Filip Boen. “Je wilt dat je groep het het best doet. Dat doet je meer verankerd voelen in je gekozen of toegewezen groep.” De TikTok-generatie noemt zich dan ook met trots een stan, vult Van den Bulck aan. “Terwijl dat vroeger stond voor de obsessieve fan in de slechte zin van het woord, wordt het vandaag als een soort badge of honour gedragen. Het is een manier voor fans om te tonen dat ze ervoor gaan. Dat is toch mooi? Ik ben fan van fans”, besluit ze.

Er schuilt inderdaad een zekere poëzie in het feit dat duizenden Thuis-fans ondanks de gietende regen bij elkaar komen om een schijnhuwelijk tussen soapacteurs bij te wonen, dat meisjes in het ziekenhuis belanden met een klaplong omdat ze te hard gilden tijdens een One Direction-concert (echt gebeurd), dat chefs als Ottolenghi groupies hebben of dat mannen de ziel uit hun lijf huilen wanneer hun ploeg kampioen speelt. Fantastisch toch?