‘Waarom ik van wespen hou, en jij dat ook moet doen’

Onze haat voor wespen is totaal onterecht, schrijft ecoloog Seirian Sumner, die jaren onderzoek deed naar de dieren. Van ongediertebestrijding en bestuiving tot mogelijke kankerbehandelingen en duurzame voedselproductie: het ongeliefde neefje van de bij verdient een heus eerherstel. Lees doctor Sumners ode aan de wesp.

Ik lag plat op de grond in een Maleisisch regenwoud, met een wespennest op 10 centimeter van mijn neus. Ik had elke wesp beschilderd met een paar kleurvlekken zodat ik ze van elkaar kon onderscheiden.

Ik hield ze al een paar weken in de gaten: hoe ze geboren werden en vochten voor een plaats in de samenleving, hoe sommige exemplaren het moederschap als koningin kregen en anderen veroordeeld werden tot een leven van hard werk als arbeiders. Ik was er om de ontwikkeling van sociaal gedrag te bestuderen bij gewillige objecten: de zweefwespen. Dit was waarschijnlijk het moment waarop ik mijn jarenlange gruwel voor kleine, stekende en bijtende insecten te boven kwam.

Zweefwespen leven in zeer kleine samenlevingen, achtervolgen je niet en ze kunnen nauwelijks steken. Dat maakt ze tot een goede wesp voor beginners (kom je al in de verleiding?)

Sociaal gedrag

Elk van de individuele wespen kan zich voortplanten maar kiest ervoor om in een groep te leven, waar de meeste leden hun persoonlijke voortplanting opofferen om het kroost van een familielid groot te brengen. Dit is de eerste trede van de vaak genoemde evolutionaire “sociale ladder”. Begrijpen hoe en waarom groepsleven evolueert in deze eenvoudige samenlevingen, kan een blik werpen op de evolutie van meer complexe stadia van sociaal gedrag (zoals we die zien bij papierwespen, horzels en honingbijen).

Waarom ik van wespen hou, en jij dat ook moet doen

De observatie van mijn geschilderde zweefwespen gaf me een unieke inkijk in de verhaallijnen van een evolutionaire soap: er was overheersing, onderwerping, afgedwongen celibaat, geboorte en dood. De karakters waren met elkaar verweven door een web van genetische verwantschap en werden uiteen getrokken door verleidingen buiten het ouderlijk huis. De sociale interacties waren de aanwijzing voor mij om de evolutionaire boekhouding te ontcijferen. Ik was verslaafd.

Twintig jaar later bestudeer ik nog steeds sociale evolutie en gedrag, maar heb ik een bredere cast van personages op de set, waaronder enkele van de meest gevreesde en indrukwekkende personages uit de wespenwereld: van lastige wespen en horzels die we allemaal kennen tot een reeks tropische papierwespen met namen die een duivels karakter doen vermoeden zoals “Polistes satan“.

En twintig jaar later moet ik voor zowel vrienden als vreemden nog steeds rechtvaardigen waarom ik wespen bestudeer voor de kost. Waarom zouden we om wespen moeten geven? Wat doen ze voor ons? Waarom doe ik niet iets nuttigers … zoals bijen bestuderen?

Moeilijke relatie

Mijn persoonlijke liefdesverhaal met wespen en hun evolutionaire soap is blijkbaar niet genoeg.

De mens heeft altijd een moeilijke relatie gehad met wespen, en onze haat zit diep. We waarderen bijen (die ook steken) meer omdat ze onze gewassen bestuiven en honing maken. We doen er alles aan om een ??bij die achter het raam vastzit te “redden”; maar we aarzelen niet om een wesp in dezelfde situatie dood te slaan met een opgerold tijdschrift. Onze vooroordelen tegenover wespen zijn cultureel verankerd, dat komt voort uit onze onwetendheid over wat wespen doen in ecosystemen en hoe dat gunstig voor ons is.

Wespen zijn spectaculaire ongediertebestrijders: meer dan dertigduizend verschillende soorten solitaire en sociale wespen jagen op een waaier aan ongewervelde dieren

In 2018 begonnen bachelorstudent Georgia Law, mijn wesp-liefhebbende collega Alessandro Cini en ikzelf te onderzoeken of mensen wespen echt haten in vergelijking met bijen en zo ja, waarom. We vroegen mensen om te beoordelen hoe ze zich voelden over bijen, wespen, vlinders en vliegen (op een schaal van één tot tien) en om te beoordelen hoe belangrijk deze insecten zijn als bestuivers en roofdieren.

Onwetendheid

Zoals verwacht waren bijen en vlinders erg geliefd, en beiden werden erkend vanwege hun belangrijke rol als bestuiver. Vliegen en wespen werden verafschuwd, maar wespen wekten sterkere negatieve gevoelens van haat en angst op, terwijl vliegen eerder als hinderlijk, lawaaierig en vies bestempeld werden. Geen echte verrassingen daar.

Maar het meest schokkende resultaat was dat niemand leek te weten dat wespen cruciale roofdieren zijn. Dat verraste ons, vooral omdat dezelfde respondenten de ecologische rol van bijen als bestuivers wel waardeerden. Mensen haten wespen dus omdat ze hun cruciale rol in het ecosysteem niet begrijpen. Geen wonder dat mij regelmatig wordt gevraagd: “Wat is het nut van wespen?”

Voor mij was dat een eureka-moment: ik had mijn kruistocht voor de wesp helemaal verkeerd aangepakt. De meeste mensen geven niets om het sociaal gedrag van de dieren: ze geven om wat wespen voor hen kunnen doen. En wetenschappers hebben dat niet goed genoeg duidelijk gemaakt.

Voorbij bijen en vlinders

Om het behoud en beheer van het milieu te rechtvaardigen, proberen wetenschappers de waarde voor ons als mens te definiëren in termen van “ecosysteemdiensten”: functies of goederen die door de natuur worden geleverd en die direct of indirect de kwaliteit van het menselijk leven ondersteunen, en zo van waarde zijn voor de samenleving.

Sommige van die diensten kennen we goed, zoals de waarde van bestuivingsdiensten door bijen. Zonder die diensten zouden we onze gewassen met de hand moeten bestuiven. Andere diensten zijn veel minder bekend, zoals de waarde van de bodem – als middel om de voedingsstoffen te recyclen die onze zuurstof leveren en letterlijk de basis vormen van onze landbouw.

Solitaire wespen zie je het hele jaar door op bloemen

Insecten zijn beroemd om hun bijdrage aan ecosysteemdiensten. Correctie: bepaalde insecten staan erom bekend. Zo wordt tot 88 procent van de bloeiende planten bestoven door insecten als bijen, vlinders en vliegen. We kunnen er zelfs een prijskaartje op kleven: wereldwijd 250 miljard dollar per jaar. En zo’n prijskaartje geeft ons een reden om de dienst te waarderen en ervoor te zorgen; een soort minimumloon voor de natuur.

Er zijn ook veel facetten van de natuurlijke wereld waaraan nog geen prijskaartje hangt, maar dat betekent niet dat ze waardeloos zijn. Het betekent alleen dat we niet de moeite hebben genomen om uit te zoeken tot welk deel van de puzzel een soort hoort. In een tijd van verhoogde bezorgdheid over de mondiale status van insectenpopulaties, is het nog nooit zo belangrijk geweest om onze aandacht te richten op die vergeten fauna – waartoe ook wespen behoren.

Onbekende waarde

Alleen al in de VS zijn de diensten die door bijen worden geleverd via bestuiving en honingproductie ongeveer 20 miljard dollar per jaar waard. Wat is de economische waarde van wespen? We weten het niet. We weten wel (anekdotisch) dat wespen veel andere insecten eten, waaronder mogelijk ook veel landbouwplagen. Maar wetenschappers hebben niet berekend hoeveel ton insectenplagen wespen verwijderen uit landbouwlandschappen.

Het idee dat wespen een economische waarde kunnen hebben, is helemaal niet nieuw. Vroege entomologen erkenden de nuttige rol van wespen in het milieu, maar klaagden al over gebrek aan bewijzen.

In 1868 al erkende arts en amateur-entomoloog Edward Latham Ormerod de roofzuchtige rol van wespen in ecosystemen, maar zijn oproep om hun impact te kwantificeren blijft tot op de dag van vandaag onbeantwoord.

Hij levert nog steeds een van de beste bewijzen ten gunste van wespen als natuurlijke biologische bestrijdingsmiddelen, zij het anekdotisch: “Het resultaat van de vernietiging van alle wespen op het landgoed van Sir T. Brisbane was in de praktijk dat de plek binnen twee jaar, net als Egypte, werd geteisterd door een vliegenplaag.”

Je zou denken dat in de 150 jaar daarna wel enkele ondernemende entomologen dat experiment zouden proberen herhalen op een wetenschappelijke manier. Jammer genoeg niet.

Het gif van solitaire en sociale wespen zit boordevol antibiotica die hun prooi ziektevrij en vers houden

Het probleem is niet dat er te weinig getalenteerde entomologen zijn, of dat ze het belang van wespen niet erkennen. Waarschijnlijk ligt het eerder aan de diepgewortelde culturele vooroordelen die we hebben tegenover wespen. Kortom: zelfs entomologen schuwen wespen en bestuderen liever bijen of vlinders.

We kunnen hier veel leren van het succesverhaal van de bijen. Millennia lang hebben we de natuurlijke hulpbronnen van honingbijen geëxploiteerd. Pas de laatste decennia hebben wetenschappers hun aandacht ook op de andere 22.000 bijensoorten gericht die we (nog) niet semi-gedomesticeerd hebben. We beginnen eindelijk de waarde en het belang te begrijpen van ecosysteemdiensten die door deze insecten worden geleverd, naast die van honingbijen.

Omvangrijk onderzoek

Zo heb ik ook de afgelopen jaren geprobeerd de waarde van wespen op de kaart te zetten. De bevolking verdient te weten hoe nuttig deze insecten werkelijk zijn. Maar het ontbrak ons ??aan een uitgebreid overzicht van het bewijs dat wespen inderdaad nuttig zijn.

En dus zochten we – mijn mede-wespenliefhebbers Ryan Brock van UEA, Alessandro Cini van UCL en de Universiteit van Firenze en ik – de literatuur af op zoek naar gegevens over de ecologische waarde van wespen. Nu, vijfhonderd wetenschappelijke studies later, zijn we tot enkele antwoorden gekomen. Wat hebben we geleerd? Hier zijn enkele hoogtepunten – en enkele op bewijzen gebaseerde redenen waarom we wespen beter niet onderwaarderen.

1. De ongediertebestrijders van de natuur

Wespen zijn spectaculaire ongediertebestrijders: meer dan dertigduizend verschillende soorten solitaire en sociale wespen jagen op een waaier aan ongewervelde dieren, van insecten en spinnen tot kakkerlakken en vliegen. Ze zijn waarschijnlijk net zo effectief in het reguleren van de populaties van deze organismen als andere toproofdieren, zoals insectenetende vogels, zoogdieren en amfibieën. Meer nog, dankzij hun korte leven en snelle voortplanting kunnen ze snel inspelen op fluctuaties in de populaties van prooien.

Eenzame wespen hebben de neiging kieskeuriger te zijn wat betreft hun prooi en hun inspanningen te concentreren op een enkele soort, of zelfs een bepaald geslacht. Zo jagen de Pompylidae alleen op spinnen en jagen de Eumeninae vooral op Lepidoptera (motten en vlinders).

Maar samen blijken de solitaire wespen uit meer dan vijftien families op prooien te jagen uit veertien verschillende orden van geleedpotigen, wat aangeeft dat solitaire wespen als groep belangrijk zijn voor de instandhouding van evenwichtige ecosystemen.

We moeten op zoek gaan naar duurzamere benaderingen van de landbouw. Het gebruik van natuurlijke vijanden zoals roofwespen is een oplossing.

Omgekeerd zijn sociale wespen generalisten en opportunisten die een breed scala aan prooien verorberen. De Vespula alleen al vangen bijvoorbeeld prooien van ten minste vijftien verschillende orden om te voeren aan hongerige larven van hun broers en zussen in de kolonie.

Moeten we ons druk maken om de roofzuchtige kracht van wespen?

Het lijdt inmiddels geen twijfel meer dat de chemicaliën die we gebruiken om onze gewassen vrij te houden van insectenplagen schadelijk zijn voor ecosystemen en dieren in het wild. Hoewel pesticiden zijn ontworpen om specifieke insectensoorten te doden, toont een schat aan onderzoek nu ook de effecten van die pesticiden op andere insecten. We moeten op zoek gaan naar duurzamere benaderingen van de landbouw.

Het gebruik van natuurlijke vijanden zoals roofwespen is een oplossing. Insecten worden al lang gebruikt als biologische bestrijdingsmiddelen: hun waarde wordt geschat op 417 miljard dollar, en sluipwespen (die hun eieren in of op andere insecten leggen in plaats van hun prooien naar een nest te verplaatsen) spelen daar een grote rol in. Maar het cijfer gaat bijna volledig voorbij aan de mogelijke bijdragen van de jagende wespen.

Zombie-kakkerlakken

Als gespecialiseerde roofdieren zijn solitaire wespen veelbelovend als biologische bestrijdingsmiddelen. Maar verrassend genoeg zijn er amper vier soorten solitaire wespen in de handel verkrijgbaar voor biologische bestrijding (de meest bekende is de smaragdgroene juweelwesp, Ampulex compressa, die vooral bekend is omdat ze zombies maakt van kakkerlakken). Introducties van solitaire wespen in niet-inheemse regio’s zijn niet erg succesvol geweest, mogelijk omdat hun manier van leven niet goed genoeg wordt begrepen.

Gebruik maken van lokale soorten, en specifiek sociale soorten, kan meer succesvol blijken. Meer dan honderd jaar geleden speelden kolonisten in West-Indië met het idee om sociale wespen op plantages te gebruiken. Ze rapporteerden anekdotisch dat gewassen minder geplaagd werden door ongedierte en dat er minder behoefte was aan pesticiden wanneer de wespenpopulaties werden gestimuleerd.

Maar afgezien van een handvol studies uit het midden van de twintigste eeuw en enkele bemoedigende opiniestukken, is het potentieel voor het gebruik van sociale wespen bij biocontrole grotendeels vergeten.

Enkele jaren geleden konden we zelf met enkele ondernemende Brazilianen prikkelend bewijs leveren voor het potentieel van sociale wespen in de strijd tegen plagen. We konden aantonen dat de populatie van de herfstlegerworm (een plaag voor maïs, die elk jaar miljarden dollars aan opbrengstverliezen veroorzaakt) en de schade aan gewassen aanzienlijk daalden wanneer wespen er toegang toe kregen.

2. Wespen zijn bestuivers

Maar liefst driekwart van alle door de mens verbouwde gewassen is voor de bestuiving deels afhankelijk van insecten. Het is dus niet verwonderlijk dat bestuivingsdiensten door insecten wereldwijd naar schatting meer dan 235 miljard dollar per jaar waard zijn. Dat is 9,5 procent van de totale waarde van de wereldwijde landbouw.

Wespen jagen weliswaar op prooien, maar doen dat om opgroeiende nakomelingen te voeden. Zelf zijn de volwassen jagers herbivoren, net als bijen, die ook bloemen bezoeken voor koolhydraten in de vorm van suiker.

Een groot deel van het jaar worden volwassen sociale wespen gevoed door hun larven, die de volwassenen voorzien van een voedzame suikeroplossing in ruil voor het vlees dat ze krijgen. Alleen als het aantal larven laag is (in de lente en de late zomer), zul je waarschijnlijk sociale wespen zien die bloemen bezoeken. Solitaire wespen zie je dan weer het hele jaar door op bloemen, omdat zij niet profiteren van de larvale voeding.

Sexy orchideeën

Sommige planten zijn voor hun bestuiving volledig afhankelijk van wespen: we telden 164 plantensoorten in zes families. De meeste hiervan zijn orchideeën die zijn geëvolueerd om feromonen van vrouwelijke wespen na te bootsen – sommige zien er zelfs uit als de achterkant van een vrouwelijke wesp.

Mannetjes van de Scoliidae en Thynnidae worden misleid om te copuleren met een sexy ogende orchidee en nemen zo stuifmeel mee naar de volgende verleidelijke bloem.

De overgrote meerderheid van de interacties tussen wespen en planten is echter niet-specifiek. We identificeerden 798 plantensoorten in 106 families die werden bezocht door wespen. Vooral de sociale wespen lijken buitengewoon kieskeurig te zijn over welke bloem ze zullen bezoeken, zolang ze de nectar maar kunnen bereiken.

Tot op heden zijn er geen studies voorhanden die zelfs maar een ruwe schatting van de waarde van wespen als bestuivers mogelijk maken. Maar gezien het belang van natuurlijke bestuivers voor onze voedselzekerheid en de afname van bekende bestuivers zoals bijen en zweefvliegen, is het een goed moment om de bestuiving door wespen wat serieuzer te onderzoeken.

Vooral omdat sommige soorten sociale wespen relatief veerkrachtig blijken tegen antropogene veranderingen. In een recente analyse van museale en hedendaagse biologische gegevens hebben we aangetoond dat populaties van sociale wespensoorten de afgelopen eeuw nauwelijks zijn veranderd.

Vooral de papierwespen lijken veerkrachtig te zijn tegen menselijke invloeden, zoals verstedelijking en landbouw. Andere soorten, zoals de horzel, lijden sterker onder invloeden zoals vervuiling en verlies van leefgebied.

We hebben een beter begrip nodig van de kenmerken die sommige soorten veerkrachtig maken en andere kwetsbaar voor onze veranderende planeet om de potentiële bestuivende kracht van wespen te beheersen.

3. Kruidenier en apotheker

Bij de ecosysteemdiensten van insecten, denkt men zelden verder dan bestuiving en predatie. Maar in feite vormen die maar een deel van de diensten die insecten, waaronder wespen, ons kunnen bieden.

Wespen blijken best lekker, als ze in een beetje chili-olie worden gebakken, en ze zijn verrassend voedzaam. De promotie van entomofagie – insecten als voedsel voor mensen – kan zonder twijfel bijdragen aan duurzame voedselzekerheid.

Insecten bevatten veel eiwitten en essentiële aminozuren. Ze gebruiken minder ruimte en water dan runderen en varkens en stoten minder broeikasgassen en ammoniak uit. De teelt ervan is dus erg efficiënt: een ??gram eiwit uit insecten “kweken” is twaalf keer zuiniger dan een gram eiwit uit rundvlees.

Meer dan twee miljard mensen over de hele wereld eten nu al insecten als onderdeel van hun dieet. Wespen zijn goed voor 4,8 procent van de 109 soorten insecten die in 19 landen worden gegeten.

Wespenlarven hebben een uitzonderlijke droge eiwitmassa (46 tot 81 procent) en leveren ongeveer 70 procent van onze vereiste aminozuren, met een laag vetgehalte. Vooral Japanners waarderen wespenlarven of poppen. Met een marktprijs van 100 dollar per kilogram is de vraag zo groot dat import van wespennesten uit het buitenland nodig is.

Zeggen gebakken wespenlarven je niets? Dan kun je misschien de honing waarderen die is opgeslagen in het nest van een honingwesp, Brachygastra mellifica. Of het feit dat biergist de koude winters uitzit in de knusse ingewanden van een overwinterende wespenkoningin. Als de koningin in de lente wakker wordt, lift de gist mee naar een nabijgelegen suikerbron (wespen houden immers van bloemen, weet je nog?)

Medicinaal potentieel

Wespen – met name wespengif – kunnen ook waardevolle geneesmiddelen opleveren. Het gif van solitaire en sociale wespen zit boordevol antibiotica die hun prooi ziektevrij en vers houden. Larvale afscheidingen van sociale wespen zijn bovendien rijk aan antimicrobiële stoffen die wespen over hun lichaam, broedsel en nest smeren.

Veel van die antimicrobiële stoffen zijn mogelijk interessant voor de menselijke gezondheid. Ze zijn effectief tegen ziekteverwekkende bacteriën, en sommige blijken werkzaam tegen Mycobacterium abscessuss, een belangrijke multiresistente bacterie.

Zelfs de nesten van wespen hebben medicinaal potentieel, met antibiotische eigenschappen die effectief zijn tegen Streptococcus mutans (een bacterie die wordt geassocieerd met tandbederf). De solitaire modderwespen (zoals Sceliphron) verwerken essentiële mineralen in hun nesten uit klei, waardoor dat rijke bronnen van magnesium, calcium, ijzer en zink worden. In sommige delen van Afrika smullen zwangere vrouwen en kinderen van deze “insectenaarde”.

Wespen zijn een belangrijk facet van de natuurlijke wereld en hebben ons veel te bieden, als we er maar aandacht voor hebben

Veel van de antimicrobiële stoffen hebben potentiële voordelen voor de menselijke gezondheid. Alleen moet het praktische potentieel van de zoemende apothekers nog worden opgepikt door de farmaceutische wereld.

Maar misschien wel het meest opwindende medische potentieel van wespen zijn de kankerceldodende eigenschappen van “mastoparan” in het gif van sociale wespen. Dat is een familie van peptiden die zich bij voorkeur richten op kankercellen boven gezonde cellen. Maar ook hier is nog veel onderzoek nodig om tot praktische toepassingen te komen.

Herwaardering

Het zijn stuk voor stuk overtuigende redenen om de wesp te waarderen, maar ze zijn slechts het topje van de ijsberg. Wespen verspreiden ook zaden, ruimen rottend vlees op en zijn een interessant instrument voor milieumonitoring.

Mijn liefdesrelatie met wespen kwam voort uit hun fascinerende gedrag. De turbulente levens van zulke kleine wezens trokken me aan en verleidden me. Ik hoefde niet te weten of ze van “waarde” waren voor de menselijke samenleving en welk prijskaartje ze daarvoor opgeplakt krijgen. Ik gaf om hen omdat hun minidrama’s hoofdstukken ontvouwen in ons begrip van sociale evolutie.

Twintig jaar later begrijp ik dat niet iedereen deze obsessie en fascinatie deelt. Maar nu hoop ik dat we het bewijs hebben geleverd voor de waarde van wespen, van ongediertebestrijding tot bestuiving, kankerbehandelingen en duurzame voedselproductie. Wespen zijn belangrijk voor ons en verdienen dezelfde aandacht en respect als meer geliefde insecten zoals bijen, die we openlijk waarderen en beschermen.

Wespen zijn een belangrijk facet van de natuurlijke wereld en hebben ons veel te bieden, als we er maar aandacht voor hebben.