Zijn goede voornemens tot falen gedoemd? ‘Iets gewoon graag willen is niet genoeg’

We zijn nooit af, zegt neurowetenschapper Katelijn Nijsmans, alles wat we doen verandert ons brein. Maar toch zijn we niet zo maakbaar als we denken. Wat wil dat zeggen voor de goede voornemens die we traditioneel aan het begin van een nieuw jaar maken? “Iets gewoon willen is niet genoeg. Zo makkelijk zijn onze hersenen niet opnieuw te bedraden.”

Misschien heb je er geen gemaakt, dit jaar. Goede voornemens. Of misschien heb je een lange lijst dingen die je wilt veranderen. Het is op zich niet verrassend dat we plannen maken, vindt neurowetenschapper Katelijn Nijsmans. “Veel van wat er in ons brein en in ons leven gebeurt, gebeurt onbewust. Ronde verjaardagen en feestdagen zijn momenten waarop we wel bewust nadenken over wat we willen veranderen. Maar laat ons realistisch zijn. Als je de lijstjes met tips en tricks gelooft die je moeten helpen bij het volhouden van je voornemens, lijkt het of we alles kunnen veranderen als we maar moeite doen. Maar zo eenvoudig is het niet.”

Laat ons bij het begin beginnen. In het boek De breinbalans schrijf je een hoofdstuk over neuroplasticiteit, of hoe ons brein verandert en zich aanpast.

“Ons brein is echt een wonder van de natuur. Alles wat we doen, onze gesprekken, wat we lezen of zien, wat we meemaken … Alles heeft een impact. Het klinkt misschien ongelofelijk, maar eigenlijk ben je vandaag iemand anders dan een week geleden. Je doet kennis op, leert vaardigheden, vindt een kijk op de wereld om je heen en leert ook jezelf kennen. En dan borrelen er dus voornemens op. Je wilt wat meer geduld hebben met je kinderen, je wilt je werk beter organiseren, gezonder leven, je grenzen beter bewaken. Prima. Maar er is een maar. Het is niet omdat je zegt ‘ik wil beter met mijn angst omgaan’ of ‘ik wil veerkrachtiger zijn’, dat het ook lukt. Doe deze vijf dingen, pas deze tien gelukstips toe en je wordt X of Y, zo eenvoudig is het nooit. Iets wat vaak opduikt in dat soort artikels is een positieve blik. Maar iets gewoon willen is niet genoeg, en een growth mindset is geen magische sleutel tot succes. Zo makkelijk zijn onze hersenen niet opnieuw te bedraden.”

Je vindt het zelfs een beetje gevaarlijk, schrijf je, die focus op de growth mindset of op maakbaarheid in het algemeen.

“Ja, want als we uitgaan van maakbaarheid, dan ligt de sleutel tot succes voor honderd procent in onze eigen handen. Stel dat je na het volgen van de tips toch niet gelukkig bent, of toch niet beter met je angsten kunt omgaan, dan heb je gefaald. Ik heb een hekel aan clichés als: learning always happens at the end of your comfort zone. Of sometimes you win, sometimes you learn. Nee, soms leer je helemaal niets, soms lukken dingen gewoon niet. Als we iets willen veranderen, gewoontes willen doorbreken of problemen willen aanpakken, houden we best rekening met hoe ons brein werkt. Want het is dan wel plastisch, maar die plasticiteit heeft zijn beperkingen.”

Een beperking waar iedereen weleens tegenaan botst: we veranderen de hele tijd, en toch is het heel moeilijk om bepaalde dingen die ons storen aan te pakken. Frustrerend.

“Neurowetenschap presenteert zich vaak op een positieve, rooskleurige manier: kijk eens wat ons brein allemaal kan! Dat gaat vaak voorbij aan wat het niet kan. Er zijn drie vormen van neuroplasticiteit, en we hebben als volwassene niet op elke vorm invloed. Er is de ervaringsonafhankelijke neuroplasticiteit, waarbij onze genen ervoor zorgen dat er verbindingen gelegd worden in onze hersenen, onafhankelijk van onze ervaringen in de wereld. Je genetisch bepaalde bedrading of je aard, dus. Daarnaast heb je ervaringsverwachte neuroplasticiteit: hoe je bent opgevoed, in welke omgeving en welke cultuur je bent opgegroeid, je ervaringen in je kindertijd … Dit heeft een immense impact op hoe we zijn.

Een extreem voorbeeld zijn verwaarloosde kinderen. Neem Danielle Crockett: zij bracht haar kindertijd door in een vervallen huis in Florida, zonder menselijk contact of zonlicht, met net genoeg eten en drinken. Toen ze in 2005 gevonden werd, was ze zes of zeven. Ze had niet geleerd om te praten, met mensen om te gaan, normaal te eten of te drinken, en ook al was ze fysiek min of meer in orde, haar hersenen hadden zich niet normaal ontwikkeld. Ze werd geadopteerd, maar zal nooit goed leren praten of een zelfstandig bestaan leiden.

Dit toont aan hoe wij essentiële vaardigheden in onze kindertijd aanleren. Onze genen en onze ervaringen als kind boetseren ons brein en maken ons tot wie we zijn en dat kun je niet zomaar veranderen. Maar er is als derde ook nog ervaringsafhankelijke neuroplasticiteit. Wat je vandaag doet, de kennis die je vergaart, de dingen die je nu meemaakt, blijven je brein beïnvloeden. Onze hersenen veranderen ons gedrag, en ons gedrag verandert onze hersenen. Het is dat stukje neuroplasticiteit dat ervoor zorgt dat we ook als volwassenen nieuwe dingen leren, nieuwe gewoontes ontwikkelen of oude gewoontes afleren.”

Hoe ziet dat er dan concreet uit?

“Stel: je partner is boos en maakt ruzie. Dan kun je terugroepen, weglopen of dichtklappen. Hoe jij spontaan reageert, hangt af van je aard – ervaringsonafhankelijk – en van de omgeving waarin je bent opgegroeid – ervaringsverwacht. Maar je kunt ook hier en nu beslissen om op een constructievere manier te reageren op een conflict. Dat is ervaringsafhankelijk en heb je wel in de hand. Ben je van nature iemand die dichtklapt, dan is de kans klein dat je iemand wordt die terugroept, maar je kunt wel leren zeggen: ‘Ik weet niet goed wat te zeggen, ik ga even wandelen en dan komen we erop terug.’ Als je dus iets wilt veranderen of succesvolle voornemens wilt maken, moet je beseffen dat je nu geen impact meer hebt op hoe je hersenen genetisch geprogrammeerd zijn of op wat je uit het verleden en je omgeving meekreeg, maar wél op hoe je op dit moment reageert. Ik zal nooit Wimbledon winnen, want ik heb er het talent niet voor en zelfs als ik dat wel had, dan ben ik niet jong genoeg beginnen te trainen om dat te kunnen. Maar ik kan wel leren tennissen en daar veel plezier uit halen. En als ik héél hard train, kan ik misschien wel een lokaal tornooi winnen. (lacht) Weten hoe je brein werkt en wat je wel en niet kunt aanpakken, kan ervoor zorgen dat we onszelf minder onder druk zetten.”

Hoe bedoel je?

“Er wordt vandaag heel veel van ons verwacht en we eisen ook ontzettend veel van onszelf. We willen de perfecte ouder zijn, de best mogelijke partner, een ambitieuze, productieve werknemer, een goede vriend of vriendin. We hebben het gevoel dat al die dingen onze eigen verantwoordelijkheid zijn en als iets niet lukt, leggen we de schuld bij onszelf, want ons brein is immers maakbaar. Dan doen we niet genoeg ons best. Maar zo werkt het helemaal niet. We kunnen niet allemaal goed zijn in alles en dat waanbeeld heeft een grote impact op ons mentaal welzijn, ook omdat sociale media zo’n grote rol spelen. Natuurlijk hebben we tot op zekere hoogte een eigen verantwoordelijkheid, maar meer realisme over onze maakbaarheid kan goed zijn voor ons mentaal welzijn.”

Een idee dat vorig jaar veel aandacht kreeg was zelfzorg. Past dat ook in dat idee dat we zelf verantwoordelijk zijn?

“Zelfzorg is op zich nuttig, omdat het eigenlijk over zelfkennis gaat. Over weten hoe je in elkaar zit en waarom je bent wie je bent, of reageert zoals je reageert. Wat me zorgen baart, is hoe we zelfkennis definiëren binnen bepaalde theorieën, van hechtingsstijlen tot liefdestalen en van groene, rode, gele of blauwe persoonlijkheden tot MBTI-systemen. Dat is niet erg nuttig, omdat zelfkennis niet is: ik vul een test in en ben groen, veilig gehecht en heb een dominante communicatiestijl. Voor altijd. Dat is veel te deterministisch. Zelfkennis ‘heb’ je nooit helemaal, omdat de wereld en jijzelf constant veranderen. Het is iets waarmee je bezig moet blijven, niet denkend in vakjes of al etiketten klevend, maar op een realistische manier kijkend naar wie je bent, wat er gebeurt en waar dat vandaan komt.”

Stel dat ik toch voornemens wil bedenken, hoe pak ik het dan wel goed aan?

“Er zijn een aantal eenvoudige ‘regels’ die helpen als je iets wilt veranderen. Weten wat je gewoontes zijn en uitzoeken waarom die zo gegroeid zijn, helpt om ze eventueel te veranderen. Iets vaak herhalen is een goed idee, net als een nieuwe gewoonte aan een oude koppelen. Stel dat je meer water wilt drinken en je hebt de gewoonte elke ochtend koffie te drinken, zet dan een glas water naast je koffieapparaat en drink dat op terwijl je koffie doorloopt. Wat we jammer genoeg vaak over het hoofd zien, is onze motivatie. Het is volgens mij cruciaal om je af te vragen: waarom wil je X of Y veranderen? Voornemens zijn vaak: vroeger gaan slapen, meer water drinken of sporten. Vraag ik dan waarom, dan krijg ik vaak heel saaie redenen. Omdat ik dan fitter ben. Of minder moe. Dat is heel vaag. Waarom wil je dat? Wat zit er echt achter? Ik wil ook als mijn kinderen wat ouder zijn nog samen heel actief kunnen zijn. Ik wil met deze partner oud worden. Dat zijn concrete motivaties. Ik raad mensen dus aan om te blijven graven naar het ‘waarom’, want dat duidelijk krijgen kan je motiveren. Eigenlijk zijn we dus weer bij zelfkennis. Als je niet weet waarom je iets wilt veranderen of iets nieuws wilt leren, zal het niet gebeuren. Verandering heeft de meeste kans op slagen als het past bij wie je bent.”

Ons brein is nooit af, schrijf je. Toch hebben veel volwassenen het gevoel dat nieuwe dingen leren niet meer kan of geen zin heeft.

“Blijven leren is een uitzonderlijk goed idee, en als je je brein gezond wilt houden bij het ouder worden, creëer je best een zo rijk mogelijke omgeving. Ons brein verandert het meeste als er iets onverwachts gebeurt. Als je een routine doorbreekt, als iets je verrast, als er iets onvoorspelbaars gebeurt. Ik raad iedereen dan ook aan om zich te blijven verwonderen en op zoek te blijven gaan naar nieuwe, verrassende dingen. Maar ook hier geldt: kies dingen die bij jou passen. Zoek uit wat jij fijn vindt, en wat haalbaar is. Hou je van muziek, ben je sportief of graag met je handen bezig? En houd voor ogen dat ‘moeten’ nooit goed is. Als je denkt: ik ‘moet’ een sudoku maken, want dat is goed voor mijn brein, dan zul je minder gemotiveerd zijn dan wanneer je denkt: ik wil een sudoku maken, want dat is leuk om te doen. Daar komt die motivatie weer om de hoek kijken.”

Als we voornemens maken, gaat het vaak over fysieke gezondheid en een lang leven, maar veel minder over creativiteit, een knetterend brein of ons sociaal netwerk.

“Klopt, en ook hier gaat het weer over zelfkennis. Wat verstrooit jou? Rationeel is het een excellent idee om topfit te blijven en de Mont Ventoux te kunnen beklimmen. Maar als dat niet de ontspanning of verstrooiing is die bij jou past, zal het niet lukken. Uiteraard is de maatschappelijke druk groot en impactvol, en op sociale media zien we wat andere mensen doen. Misschien wil jij die dingen ook, maar passen ze niet bij jou, of heb je doodgewoon de mogelijkheden niet. Want laat ons niet vergeten dat veel mensen het vandaag echt moeilijk hebben. Ik wil dus een warm pleidooi houden voor realisme en nuance. Het leven en wijzelf zijn complex, maar tegelijk is mijn advies eenvoudig: verlies je niet in systeempjes, want we zijn allemaal uniek. Dus zoek uit hoe je in elkaar steekt, wat je wel en wat je niet kunt veranderen en focus daarop.”